De Dokwerker

Hoe bont moet je het maken om zo omstreden te worden dat je uiteindelijk zelfmoord pleegt? Adriaan Venema had al lang voordat hij de hand aan zichzelf sloeg besloten ooit een eind aan zijn leven te maken. Of dat veel of weinig te maken had met zijn teleurstellingen is eigenlijk nooit opgehelderd.
Wel staat vast dat Adriaan Venema zich behoorlijk druk kon maken over bepaalde zaken, maar dat niet altijd iedereen begreep waarom hij daar zo in doorsloeg.
Venema stelde met name het lidmaatschap van de Kultuurkamer tijdens de oorlog aan de kaak.

Over de foto
Adriaan Venema11 augustus 1970
In opdracht van de Gelderlander
Fotograaf: Evers, Joost / Fotocollectie Anefo

Kultuurkamer

De Kultuurkamer werd door de Duitsers ingesteld naar voorbeeld van de Deutsche Kulturkammer om alle kunstzinnige uitingen onderdeel uit te laten maken van de promotie van het nationaal-socialisme. Van journalisten tot regisseurs en van schrijvers tot acteurs. Allen dienden zij zich te laten registreren.

Werken zonder lidmaatschap betekende een boete en tegenwerking om nog in je beroep aan de bak te kunnen komen. Mensen als Wim Sonneveld, Marten Toonder, J. van Oudshoorn, Simon Vestdijk, Max Woiski en Karel Appel hadden geen moeite met het lidmaatschap, zij konden hun vak dan ook gewoon uitoefenen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Anderen weigerden en hadden het daardoor niet makkelijk.

Na de oorlog werd de Ereraad (een zuiverings-commissie) ingesteld waarin onder andere Martinus Nijhoff en Ferdinand Bordewijk zaten. Er werden schrijvers veroordeeld, maar de uitsluitingen waren van korte duur. Ook waren er schrijvers die het totaal niet eens waren met de 'brandmerking' zoals de dichter Werumeus Buning.
Het zou tot 1988 duren totdat de volgende storm zou oplaaien over vermeende 'foute' schrijvers. Adriaan Venema schreef een vijfluik ('Schrijvers, uitgevers & hun collaboratie') over schrijvers die naar zijn mening hun oren te veel naar de Duitse bezetter hadden laten hangen. Het zou voor enkelen en Venema zelf, verstrekkende gevolgen hebben.

De mens Venema

Adriaan Harrie Venema was zelf schrijver, hij is een oorlogskind dus veel van de bezettingsjaren zal hij niet mee hebben gekregen. Op 31 oktober 1993 stapte hij uit het leven. 'Ik heb besloten te stoppen met leven. Ik ga er een eind aan maken. Dat besluit heb ik in wezen zo ongeveer dertig jaar geleden genomen - zo lang al leef ik met die gedachte'. Zo vertelde Venema aan Ischa Meijer tijdens een interview.
Het was een proces waarin Venema verkeerde, vroeg of laat zou de druk hem vast te groot worden, hij behield zich het recht voor dan de ultieme ontsnappingsweg te bewandelen. Ruim een half jaar voordat Adriaan de daad bij het woord voegde stelde hij de datum vast.

Ik heb altijd bewust geleefd, en zo wil ik ook sterven
Venema wilde niet in zijn slaap overlijden maar ook van de gedachte aan een plotselinge hartstilstand gruwde hij. Als Venema zich niet zo lekker voelde stelde hij het slapen zo lang mogelijk uit, angstig als hij was niet meer wakker te worden.
Venema had alles goed doordacht, gedurende de laatste maanden liep hij de deur plat bij diverse doktoren om aan zo veel mogelijk pillen te komen want voor een trein of van een hotel springen was niet Adriaans' ding. "Je zou toch eens spijt krijgen onderweg", zo zei Venema.
Hij nam afscheid van vrienden en familie, iedereen wist van zijn aanstaande daad, maar ook dat het een onomkeerbaar besluit was geworden. Venema was getrouwd maar vond zijn huwelijk alleen maar beter worden, naarmate dat 'de dag' naderde.

De aanklagende schrijver Venema

Het leven van Adriaan Venema kenmerkte zich in veel facetten van het schrijverschap, maar de non-fictie drukte de romantische kant wel nadrukkelijk naar de achtergrond. Venema had daar vrede mee maar niet zondermeer, hij was in zekere zin toch teleurgesteld in een deel van zichzelf. Maar de journalistieke kant van zijn schrijftalent achtte hij zelf hoogstaand, zijn messcherpe zinnen schreef hij zonder moeite en mededogen op.
Zijn leven en daarmee ook zijn manier van schrijven veranderde door de onstilbare honger om 'foute' collega's aan te pakken. Waar die gedrevenheid vandaan kwam is mij niet duidelijk geworden, Venema was een peuter in de oorlog, niet Joods en of er iemand in zijn directe nabijheid nou zo geleden heeft tijdens de bezetingsjaren blijft de vraag.

Maar het schrijven van romans stopte en Venema dook steeds dieper in de mysteries rond 'goed en fout' in de Tweede Wereldoorlog. Het is 1988 als het eerste deel uitkomt van zijn aanklacht. De vijf boeken verschijnen in een periode van vijf jaar en nagelen schrijvers als Henri Knap, Jan Campert en Simon Vestdijk aan het kruis.
Toen Adriaan een vlijmscherpe column schreef voor Vrij Nederland over het voornemen van een uitgever de memoires van een Nederlandse nazi te publiceren kwam de flamboyante schrijver direct in aanraking met extreem-rechts dat nog altijd bestond. Het gevoel voor schrijven verdween op 21 november 1990 toen Venema op de parkeerplaats voor de burelen van RTL4 door iemand werd mishandeld met een ploertendoder.
"Het feit dat ik, nu alweer drie jaar geleden, op die Hilversumse parkeerplaats door een fascist in elkaar geslagen ben, heeft daar ook zeker mee te maken gehad. Ik zakte nadien in een enorme depressie weg. Ik voelde me ontzettend in de kou gezet door justitie en de journalistiek. Dat was dan de druppel die de emmer deed overlopen."

Weetje 01
Om te accentueren hoe complex en destructief Adriaan Venema in elkaar zat een voorval uit de tachtiger jaren, ruim voordat hij aan zijn vijfluik begon. Er werd bij Venema ingebroken waarna hij direct het huis verliet om er nooit meer terug te keren. Zijn terrein was bezoedeld en zou nooit meer hetzelfde worden.
Met name het feit dat Venema totaal overgeleverd was geweest aan een situatie die hij niet kon voorkomen en rechtzetten frustreerde hem mateloos, Hetzelfde had hij toen hij in elkaar werd geslagen. Maar dat was zo dichtbij gekomen en in zijn lijf binnengedrongen dat hij dit eigenlijk nooit volledig los heeft kunnen laten.
In het verlengde hiervan moet je zijn doodswens zien. Hij wilde niet dat de dood onverwacht kwam, hij eiste volledige controle over zichzelf.

Weetje 02
Aan de ene kant maakte Venema rigoreuze keuzes maar kon ook tweespaltig zijn. Zo woonde hij soms in de ene stad om vervolgens naar zijn andere huis in een andere stad te gaan, als de verveling begon toe te slaan gaf Venema een wending aan zijn leven zodat hij het daadwerkelijke moment van verveling voor kon blijven.
Ook was Adriaan bi-seksueel, hij kon geen definitieve keuze maken. Dat hij anderen verdriet deed vond hij vreselijk maar tegelijkertijd onontkoombaar. Adriaan geloofde heel sterk in de scheiding van 'body and mind'. "Je gaat ook tweemaal dood", zo liet Venema een week voor zijn definitieve vertrek optekenen. Weetje 03
Venema heeft ook een boekje geschreven over Tinus Osendarp, de Olympische hardloper, die tijdens de Tweede Wereldoorlog lid werd van de Germaanse SS en ondermeer actief was voor de Sipo/SD met het Kommando Leemhuis in den Haag en omgeving.
Dank Jan Huibert voor deze aanvulling.

Zijn levenswerk

Of je mag spreken van een ultieme taak die Venema op zich 'moest' nemen en tot een goed einde bracht is maar de vraag. Of zijn obsessie bij heeft gedragen aan zijn zelfdoding is een kwestie op zich, het moment waarop in ieder geval zeer zeker. Ook al maakte hij 'de dag' al acht maanden van tevoren bekend.
Venema begreep maar niet dat schrijvers tijdens de oorlogsjaren door konden gaan met hun werk zonder enig tegengeluid te laten horen. Waren het niet juist journalisten en schrijvers die met gif in de pen een tegenwicht konden bieden aan de Duitse bezetter? Venema vond van wel.

Schrijvers, uitgevers & hun collaboratie
Deel 3B S. Vestdijk
Aan Simon Vestdijk wilde Adriaan wel een heel boek wijden. Hij schreef: "Overigens had Vestdijk op 5 september al in Het Parool een artikel gepubliceerd, getiteld 'Wel Duitsch op school'. Vestdijk nam hierin duidelijk stelling tegen hen die vonden dat het Duits als leervak op middelbare scholen niet gehandhaafd moest worden. Vrij Nederland behoorde tot de tegenstanders van het Duits als leervak.
Het blad poneerde een mening die niet was mis te verstaan: 'Afschaffing van het Duitsch als leervak is een waardig, scherp en blijvend protest van het geheele Nederlandsche volk tegen de gebeurtenissen van 10 Mei 1940 tot 7 Mei 1945.'

Vestdijk deerde het niet, hij was na de oorlog voor handhaving van Duits als verplicht leervak. Naast Vestdijk beschadigde Venema ook andere schrijvers maar velen wezen erop dat dit niet oneindig lang en misschien ook wel niet ongestraft kon blijven voortduren. Toch schreef Adriaan de bekende en zeer populaire schrijver Henri Knap de afgrond in. Knap zou tijdens de oorlog verzetsstrijder zijn geweest maar daar werden na de oorlog, met name door Venema, kanttekeningen bij geplaatst.

Henri Knap
Dat de waarheid ergens in het midden lag deed er voor Venema niet veel toe. Goed is goed en fout is fout en een beetje fout doet een heleboel goed verschrompelen. Nu weten we al van zovelen dat ze tijdens de oorlog meewerkten met de Duitsers in de stellige overtuiging dat ze zo iets konden veranderen, tegenwerken zou niets opleveren.
Één Jood verraden om er tien te redden, in die termen moet u denken. De Joodsche Raad (link) dacht er ook zo over, maar mijn stellige overtuiging is dat deze collaboratie totaal verkeerd heeft uitgepakt, behalve dan voor de twee leiders van de Joodsche Raad die de oorlog wel wisten te overleven.

Henri Knap weigerde in de oorlog voor een krant te werken die geleid werd door een NSB-er, ook had Knap meerdere onderduikers in huis en was het enige smetje op zijn blazoen dat hij aan een hoorspel had meegewerkt waarin propaganda werd gemaakt voor de Duitsers. Het deerde Kanp en zijn publiek niet maar Venema zette de misstap heftig aan waardoor Knap beschadigd raakte, iets waar hij niet meer vanaf kwam en waarmee Henri Knap zelf zeer veel moeite had.

Adriaan Venema was messcherp in zijn zinnen maar ook zonder mededogen. Omdat er geen ruimte voor nuance was werd Venema niet door iedereen even serieus genomen. En daar was natuurlijk ook nog de fysieke afrekening waar Adriaan mee te maken kreeg.

De aanslag op Adriaan Venema

Mag je het zo noemen? Moet je het zo noemen? Het zal een afstraffing zijn geweest voor zijn artikel in Vrij Nederland waarin hij rechts Nederland aanviel. Janmaat leidde in die tijd de Centrum Democraten, zijn aanhangers konden de continue aanvallen op hun gedachtengoed niet verkroppen en zouden het links Nederlandse journaille wel eens even een lesje leren.

Adriaan Venema zag zijn aanvaller die hem op 21 november 1990 vreselijk toetakelde met een ploertendoder. Later meende Venema in hem Richard van der Plas te herkennen, een van de voormannen rondom Hans Janmaat van de CD. Tot een aanklacht kwam het echter niet, Venema besloot de politie telefonisch in te lichten, vlak voordat hij overleed.
Hoewel de afschuw over de aanslag groot was pikte niemand de daad echt goed op, het zou een nieuwe teleurstelling worden voor Venema die goed en fout altijd definieerde, maar zelf niet volstrekt volgens de tien geboden leefde. Zoiets als 'hij die zonder zonden is...' werd hem wel eens verweten.
Maar ook werd Venema op andere manieren gewaarschuwd, schrijvers en journalisten vroegen zich hardop af of Venema met zijn kruistocht echt wel iets zou bereiken. Immers, de schrijvers die zich tijdens de oorlog bij de Kultuurkamer hadden aangesloten waren al gestraft.

Adriaan Venema pleegde op 31 oktober 1993 zelfmoord, zijn vrouw was daarbij aanwezig, hij is 52 jaar oud geworden.

Een uur Ischa, 3 september 1991

Op dinsdag 3 september 1991 had Ischa Meijer een gesprek met onder andere Adriaan Venema. Via DEZE LINK kun je die uitzending bij de VPRO terugluisteren.