De Dokwerker

De Tweede Wereldoorlog met een link naar Amsterdam


Door de ogen van Ben Verzet

Ajax Amsterdam

Wie Amsterdam zegt, zegt Ajax, de Amsterdamsche Football Club Ajax, of wel AFC Ajax. De club is officieel opgericht in 1900, maar zeven jaar eerder prijkte de naam al op de shirts van een Amsterdamse studentenvereniging die voetbalde. Maar wat meer een raadsel is, is waarom Ajax een Jodenclub wordt genoemd en wat Ajax tijdens de Tweede Wereldoorlog te verduren kreeg.

Susan Smit deed hier onderzoek naar en promoveerde op het thema 'Ajax binnen voetballend Amsterdam"tijdens de Tweede Wereldoorlog', haar scriptie draagt te veelzeggende naam: "De bal bleef rollen'. Susan Smit schreef haar Doctoraalscriptie Nieuwe en Theoretische Geschiedenis voor de Universiteit van Amsterdam in juli 1997. Onderstaand artikel is voornamelijk op haar scriptie gebaseerd.

Joden, Joden! De een neemt er aanstoot aan dat dit tijdens wedstrijden wordt geroepen, anderen zien het als een geuzennaam. Ajacieden zijn vaak trots op het 'Joodse' karakter dat de club uitstraalt. Ik ken Joden, Joden iemand die Christen is, maar met een Jodenster om zijn nek loopt en regelmatig naar thuis- en uitwedstrijden van Ajax gaat en lekker meebrult: Joden, Joden.

Het intimideert tegenstanders en provoceert supporters van de tegenpartij. Ik kan me nog wel wedstrijden van Ajax herinneren waar door supporters van de bezoekende partij vlaggen aan de hekken werden gehangen die bij tankstations waren gestolen waar 'LPG' op stond, ach, we lagen er niet wakker van.
Maar de laatste tijd komt er een steeds grotere roep om het gedogen van het scanderen van de term Joden te stoppen. "Wat wil je dan doen, het vak ontruimen". Het moet niet gekker worden."

Waar komt de term 'Joodse club' vandaan?
Er waren tijden dat 'Israël' door het stadion klonk en dat er vanuit dat land dankbetuigingen kwamen, maar verder dan de Israëlische vlag komt het tegenwoordig niet meer. Het geeft wel aan dat er een zekere mate van verbondenheid lijkt te zijn met het Joodse volk. Of valt dat wel mee?
Toch associëren velen Ajax met 'Joods'. Wellicht komt dat door de twee markante Joodse voorzitters Van Praag die we hebben gehad. Mijn nieuwsgierigheid ging zo ver dat ik eens ben gaan graven.
Wat is er eigenlijk zo Joods aan Ajax?

Aan de oorsporng van Ajax (of dat nou 1893 of 1900 is) valt weinig Joods te ontdekken. Ajax is eerder een kakclub die voortgekomen is uit een studentenvereniging dan een Joodse voetbalvereniging. Van Praag
Rond 1900 speelde er geen Joodse kwestie, er was geen enkele noodzaak een vereniging op te richten die een Joodse identiteit moest uitdragen, laat staan dat Joden de behoefte hadden zich via een voetbalvereniging te profileren.
En toch is Ajax een Joodse club, zullen velen zeggen.

Maar men moet toch tot de conclusie komen dat Ajax nooit méér Joodse spelers heeft gehad dan andere Amsterdamse voetbalverenigingen. Toch had Ajax al voor 1940 de bijnaam een 'Neuzenclub' te zijn, doelend op de wat grotere neus die Joden doorgaans hebben.
Buiten Amsterdam werd Ajax de 'neuzenclub' genoemd, binnen de stadsgrenzen werd die term overgenomen, die kwam net zo vaak voor als 'Jodenclub'. Dit toont aan dat de term 'Joden' pas extra lading heeft gekregen na de Tweede Wereldoorlog en dat men er voor die tijd totaal niet wakker van lag, zowel Joden niet als niet-Joden niet.

Tijdens de oorlog waren er vier Joodse spelers, twee van hen zaten ondergedoken, twee overleefden de oorlog niet, slechts één van hen speelde ooit in het eerste van Ajax. De eerste twee jaar van de oorlog leek er overigens niets aan de hand voor de club, er waren anti-Joodse maatregelen door de Duitsers ingevoerd, maar daar merkte men niet veel van bij Ajax.
Onder het personeel waren niet meer Joden dan bij andere bedrijven.

Ajax had met name aanhang in buurten waar veel Joden woonden, waarom is eigenlijk een raadsel. Volgens Susan Smit was Ajax populair onder de middenstand en de binnenstad. Veel kleine winkels werden door Joden gerund en verhoudingsgewijs woonden er in de binnenstad meer Joden dan in de meeste andere buurten van de stad.
Een tweede reden voor de Joodse inborst is de tram die naar het stadion ging, die ging langs de markt in de Weesperstraat waar van oudsher veel Joodse marktkooplui stonden.
Maar ook binnen het stadion, tijdens de wedstrijden was er een Joodse identiteit waarneembaar. De jongetjes die tijdens de wedstrijd snoep en frisdrank verkochten waren doorgaans van Joodse huize.

Duits beleid

De bezetter predikte dat een ieder die aan sport deed, gene tijd had om te zondigen tegen de staat, en de staat, dat waren de nazi's. Mede daarom lieten de Duitsers Ajax lang met rust. De club vroeg zich wel af of ze er goed aan deden te voetballen, temeer er anti-Joodse maatregelen waren afgekondigd en Ajax toch bekend stond als een club van de Joden.
Ajax liet zich niet leiden door verkeerde sentimenten en besloot door te voetballen. Daarmee accepteerde de club overigens wel dat Joden vanaf 30 augustus 1941 geen wedstrijden meer mochten lijden, het beroep van scheidsrechter was vanaf dan voorbehouden aan niet-Joden. Niet veel later mochten Joden nog wel lid zijn van een vereniging, maar ze mochten geen velden of verenigingen meer bezoeken. Susan Smit stelt in haar scriptie dat zowel in 1941 als in 1942 het ledental van Ajax ligt daalde, maar dat het het daarop volgende jaar weer steeg tot 481 terwijl het aan het begin van de oorlog slechts431 leden telde.
Een tweede opmerkelijk feit dat zij vermeld is dat het aantal donateurs nimmer is gedaald, tijdens de bezettingsjaren steeg het aantal jaarlijks. Er waren zelfs meer donateurs dan leden vanaf 1943.
Enkele spelers van Ajax weken vlak na de ebzetting uit naar Duitsland om daar voor voetbalclubs te gaan spelen. Na de oorlog zouden zij allemaal terugkeren bij Ajax.

De terugval in aantal leden had uiteraard te maken met de Duitse maatregel, maar ook met de armoede vanaf 1943 en de hongerwinter van 1944. Vanaf 1 januari 1942 mocht Ajax haar clubblad 'Ajax Nieuws' niet meer uitbrengen, maar dat gold voor alle sportverenigingen. Indien Ajax veel Joodse leden had gehad zou de daling van het ledental veel forser zijn geweest. Wat daar tegenover staat is dat het wel opmerkelijk is dat de club de bijnaam had een Joodse club te zijn en tijdens de bezetting beduiend meer donateurs aantrok. Tijdens de oorlog was het niet bepaald verstandig openlijk steun te betuigen aan Joden.
Op 27 juni 1943 speelt Ajax in Utrecht de halve finale om de NVB (voorloper van de KNVB) tegen Wageningen, in Amsterdam houden de Duitsers dan een grote razzia in Amsterdam-Zuid. Na afloop reizen de spelers terug met de trein, pas bij aankomst horen zij van enkele Duitse militairen van de razzia. De spelers kunnen allemaal hun weg vervolgen.
Ajax zou door hebben gevoetbald tot en met het seizoen 1943-1944. Jack Reynolds
In stadion De Meer heeft de Reynolds tribune lang herinnert aan John Reynolds, die in de volksmond 'Jack' werd genoemd. Hij was trainer van Ajax tussen 1915 en 1925. Na drie jaar Blauw Wit keerde hij in 1928 terug bij Ajax, in 1940 ging het mis, de Duitsers pakten hem op omdat hij onderdaan was van een mogendheid waarmee de Duitsers in oorlog waren, Reynolds was immers Brit.
Na de oorlog keerde Jack terug bij Ajax. Hij overleed op 8 november 1962 op 81-jarige leeftijd in Amsterdam.


Ajax liet zich niet van het stuk brengen door de arrestatie van Reynolds, de zeer geliefde Engelse coach van de Amsterdammers. Er waren ook voordelen, dat mag niet onvermeld blijven. Veel Amsterdamse sportverenigingen kregen te maken met permanent bezoek van Duitsers, velden werden gebruikt om op te sporten, maar ook werden er militairen ingekwartierd. Zo moest Ajax een deel van hun accomodatie afstaan, maar daarvoor kregen zij wel huur, geld dat zij goed konden gebruiken. Tweede voordeel was dat de Duitsers altijd te eten hadden, de grote voorraden deelden de Duitsers met de club.
Ajax heeft ondanks verzoeken daartoe nimmer tegen de Duitsers gevoetbald.

Op 17 september 1944 leggen 30.000 spoorwegbeambten het werk neer, tot na de bevreiding zouden er geen treinen meer rijden. De Duitsers zagen deze donkere wolk al hangen waarop zij ervoor waarschuwden dat de voedselvoorziening in gevaar zou komen. Vanaf dan regelden zij voedsel en branfstof voor henzelf, de hongerwinter brak aan.
Honger en kou maakten een einde aan het voetbal in Amsterdam. Na de oorlog werden er een erelid, zeven senioren, drie junioren en zeven donateurs uit de annalen van Ajax geschrapt, wegens 'on-Nederlandsch gedrag tijdens de bezetting'. Conclusie
Joods karakter
Ajax heeft nooit meer Joodse bestuurders en/ of voetballers gehad dan andere Amsterdamse voetbalverenigingen, maar wel meer Joodse supporters dan andere clubs.
De oorsprong van 'Ajax is een Joodse club' moet gevonden worden in de schare Joodse fans die de club had tussen de Eerste en de Tweede Wereldoorlog.
Foute spelers
Er waren na de zuivering maar weinig bestuursleden, leden, spelers en donateurs die van fout gedrag tijdens de bezetting konden worden beticht. Sportclubs werden immers ook ontzien door de bezetter en Ajax verhuurde een deel van haar velden en opstallen aan de Duitsers. Over royering van spelers die tijdens de Tweede Wereldoorlog waren uitgeweken naar Duitsland is niets bekend.

Last van de oorlog
Relatief bezien had Ajax, net als veel andere sportverenigingen in Amsterdam, minder last van de bezetter dan de gemiddelde Amsterdammer. Ook dit valt toe te schrijven aan de Duitse gedachte dat sporters met hun hoofd elders zijn dan bij het tegenwerken van de bezetter.

Met zeer veel dank aan Susan Smit!

Voetbal tijdens de oorlog, dat ging dus door

Op 5 mei 1940 werd Feyenoord afdelingskampioen, daarmee kreeg het het recht om te gaan strijden om het landskampioenschap. De Duitsers namen bezit van De Kuip waardoor de club uit Rotterdam moest uitwijken naar Sparta, op 18 augustus 1940 werd de allesbeslissende wedstrijd door Feyenoord met 2-0 tegen Heracles gewonnen.
De Duitsers eisten van de club dat ze doorvoetbalden, zelf hadden ze er weinig trek in, immers, op 14 mei 1940 schoten de nazi's de binnenstad van Rotterdam aan puin met als gevolg dat meer dan 800 mensen om he tleven kwamen er 80.000 Rotterdammers van het ene op het andere moment hun huis kwijt waren. De club voetbale ook de jaren daarna om de prijzen, maar won niet. In het laatste oorlogsjaar lag het voetbal in heel Nederland stil.

In het tweede jaar nam Heracles revanche en werd kampioen, in het derde en vierde oorlogjaar werd ADO kampioen, het vijfde De Volewijckers en in seizoen 1944 - 1945 werd er dus niet gevoetbald. De eerste kampioen na de oorlog was HFC Haarlem.
Om de KNVB beker werd in 1940, 1941, 1942 en 1945 niet gespeeld, in 1943 won Ajax de beker en in 1944 Willem II.

Ben Verzet

Per e-mail kun je mij altijd een vraag stellen.
Email De Dokwerker (Ben Verzet)

Alle onderwerpen van De Dokwerker

Saving private ryan Dirty dozen Ingezonden In oorlog Februaristaking Wiedergutmachung Auschwitz charlatan Foute bedrijven Jaap van velzen Oorlogsdoden Nazis zuid-amerika Zwartboek Kipp Japanse schindler Katyn Interneringskampen amsterdam Jodenmanussie Berchtesgaden Joodse invalide Ns Gaarkeukens Amsterdammers Reguliersgracht Hendrik zeeman Ovenbouwers Linie crossers Nvm Fotos Schwabmunchen Patton Ben strik Rudolf hess Dodenherdenking Speech koning dodenherdenking 2020 Bart de kok Denemarken Cs-6 Lindemans kingkong Oorlogsverhaal leo Verkrachting Nieuws archief 08 Schindlers list Casa inalco Belastingen Het parool Bridge kwai Nieuws archief 06 Der untergang Conspiracy Overlevende auschwitz Bevrijdingsdag Burgemeester amsterdam wo2 Adressen Ggz Kamp amersfoort Russenoorlog George patton Great escape Jordaan oproer Raffle Diaspora Laatste woorden mussert Titus brandsma Meer kampen wo2 Westerbork Johan heesters Noorder begraafplaats Efraim zuroff Nieuws archief 01 Termen tweede wereldoorlog Francisco boix Kadaster Contact Velser affaire De bezem Waalsdorpervlakte Nederlandsindie C en a Columns tweede wereldoorlog Oproep Oorlogsverhalen Hortusplantsoen Lippmann rosenthal Yad vashem Odessa Jeane zwinkels Radio oranje Prins bernhard Nieuws archief 03 Schietpartij marnixstraat Voortvluchtige oorlogsmisdadigers Pontonbrug Frieda menco Klaas faber Oorlogsfilms Duits verzet Fusilladeplaats weteringcircuit Schietpartij 7mei amstelveenseweg Wally van hall Fritz bauer Boeren Bloeme evers-emden Darkest hour Putdeksels wandeling noord Oproep04 Project siege Inglourious basterds Goudroof Roma sinti Schaduwkade Niod Lodewijk ernst visser Tatra t87 Bontroof Base Harry verheij De aanslag harry mulisch Werkstuk Oorlogshelden Zalman gradowski Bevrijdingslinde Als twee druppels water Joden in de wereld Anton de kom Gustav weler Miep oranje Nsb Alwyn collinson Film bankier Imhoff Disclaimer Siert bruins Asterdorp Moos cohen Joodse spelling Videos Toneelstuk anne Kampen wo2 Hitlers laatste dag Paul de groot Kurt becher Pater bleijs Herman elteschool Rob cohen Portugese synagoge Documentaire dedokwerker Al hoesseini Hitler leeft Sonny boy Les heritiers Gemmeker Grebbeberg Gerrit van der veen Johan van hulst Walter suskind Jakiw palij Jodenhoek wandeling01 Unter bauern Aanleiding tweede wereldoorlog Bariloche Saint soldiers Erelijst gevallenen Kerkstraat Jo spier Hollandsche schouwburg Wo2 stakingen Oorlogsschade Kopgeld Staatsgreep De overval Kamp prins bernhard Verzetskruis Kunstroof Wilhelmus Rapenburgerstraat Februaristaking herdenking 2016 Getto Stalag17 Aanslagen op hitler Hitlerpensioen Artis Hans teengs gerritsen D-day 1945-1948 Onbekendegracht Hendrik koot Bom kinkerbuurt Vaticaan Bert vromen Rode kruis Demjanjuk Jan koopmans Rolls royce De dokwerker Joodse huizen Joop wolff Hollandia kattenburg Tonny van renterghem De dam Heinrich boere Rede wilhelmina 291943 Pieter gerbrandy Aanklacht wo2 Dries riphagen Stadsschouwburg Fusillaties rozenoord Erebegraafplaats Zwarte front Tijdlijn adolf hitler Bombardementen amsterdam Hans calmeyer Generaal winkelman Drie van breda Hell and back Longest day Klokkenroof Staalstraat Joodse raad Treblinka Sobibor film Bombardement rotterdam Max leons Karl donitz Verzetsmuseum amsterdam Medisch contact Raoul wallenberg Jodenhoek wandeling04 Elfstedentocht Boy striped Hitlers eigenaardigheden Zwaar water Mauthausen Wo2 schande Guns navarone Polen Jan zwartendijk Nieuws archief 05 Mokums Gebouw de bazel Jodenhoek wandeling03 Red house report Homos en nazis Aha Ravensbruck Nieuws archief 09 Buchenwald hek zandvoort Oorlogsmuseum The pianist Heydrich Jacques van tol Sink the bismarck Anne frank verraden Miep gies Vliegtuigcrash amsterdam noord Bureau opk Concentratiekampen Piet meerburg Vernietigingskamp Eva tas Adolf van nol Soldaat van oranje Beethovenstraat Duits bestuur Maria altmann Der hauptman Onderduikers Kolven Gedenkplaat bloemgracht82 De ijssalon Boys from brazil Bom vanderpek Huis annefrank merwedeplein Auschwitz herdenking Wo2 pamfletten Fout omstreden 1948 later Philip mechanicus Enigma Politie amsterdam Bet van beeren Eerste film tweede wereldoorlog Fotos kamp westerbork Canada vrijstaat voor nazis Tijdlijn tweede wereldoorlog Jonkheer roel Mussert Straatnamen tijdens wo2 Nieuwezijds voorburgwal Hongerwinter Oproep06 Eagle landed Albert speer Het grote gebod Nederlandsche unie Aktion reinhard Zweden Pastorale Neurenberg Hoffmann Schietpartij cs amsterdam Nazi-artsen Rosenstrasse Joseph kolkman Anne frank boom Nederlands indie Hans hirschfeld Kellys heroes Oorlogswinter Arbeitseinsatz Joep henneboel Martin bormann Ontjoden Kinderen wo2 Schaduw overwinning Bommen wo2 Marinus jansen Reglement vva Das boot Bommenkaart amsterdam Jodenkwartier U-boot Unbroken Verzetsmonument Fokker bombardementen Bloemgracht82 Matzes Ss vrouwen Joodse synagoge Wannsee Dagboek vervolg Goelag Nu of nooit Jom hashoa Piet nak Aanslag bevolkingsregister Ben verzet Jodentram Jacob luitjens Opsporing nazis Index Terdoodveroordeeld Klokkenluider Subkampen Wo2 overpijnzing Oorlogsverhaal frans Dossiers openbaar 2021 Dagboek anne frank Wo2 onderscheiding aanvragen Moffen Po box 1142 Barneveld groep Jazzverbod Ans van dijk Oproep03 Hannie schaft Auschwitz Theresienstadt Hermans hetbehoudenhuis Kamptaal Namen monument Tora Son of saul Geroofde meubels Tante truus Reve de avonden Kristallnacht Plaquette hb Frieda belinfante Cabr Westerweelgroep Nazis Tatoeage auschwitz Oproep07 Anne frank Plaats een steen Kamp vught Amsterdamse bos Hoofdrolspelers wo2 Amsterdam wo2 Marnixstraat Mengele Jaap kaas Jodenjacht Oranjevrijbuiters Pers tweede wereldoorlog Operation amsterdam Ajax Het verzet Wilhelmina Groep 2000 Negationisme Pieter menten Indische kwestie Lou jansen Ko stevense Jose bosma Davidster Fiets inleveren wo2 Cross of iron Oskar schindler Bob scholte Slobodan mitric Karl lueger Fosforbommen Hitler Marokkaanse joden Schietpartij dedam Riphagen Wahler gosdek Moffenmeiden Meisje met rode haar Oorlogsverhaal johan2 Begraafplaats oosterbeek arnhem Surinaamse joden Atoombommen japan Verzetsherdenkingskruis Annefrankstraat Noodgeld Bergen-belsen Vichy Casablanca Nieuws Walt disney Walter rauff Muziekroof Horst schumann Walter suskind film Loe de jong Oproep05 Jerrycan Mirjam ohringer Theo dobbe Zwitserland Karel bonnekamp Holocaust museum Nieuws archief 04 Aow oud gedienden Inval familie frank Nieuws archief 07 Sobibor Shalom Herdenkingen Adolf hitler Eduard veterman Valkyrie Oproep01 Hanns rauter Stadhoudersbrief Muhlberg Deutsche reichsbahn Aristides de sousa mendes do amaral e abranches Plein 40-45 As onderwijzerhof Scarlet black Illegale parool Majoor bosshardt Come and see Journalist venema Pp groep Tina strobos Mein kampf Zwarte soldaten Verlies nederlanderschap Oorlogsverhaal johan Nieuwe kerkstraat Defiance Josef thorak Duitse grond werd nederlands Willem sassen Duivenbrigade Abraham puls SHOAH documentaire Carlton hotel Boksschool olympia Brug te ver Huizenroof Karel walet Amsterdamse verzetshelden Oproep02 Oskar groning Silbertanne Ss nebenstelle Jojo rabbit Dachau Hermans damokles Atlas Jodenhoek wandeling02 Sociaal Realisme