De Dokwerker

De Jodentram

Alles wat je de term 'Joden' meegeeft klinkt beladen. Zo wordt er in Mokum nog wel eens gesproken van 'Jodenstreken' en 'Jodenbloed'. Er zit iets in wat niet prettig aandoet. Zo ook met 'Jodentram'.

Was het een tram van GTA (Gemeente Tram Amsterdam) die vooral Joden vervoerde, door wijken ging waar Joden woonden of was de betekenis een nog veel indringender?

Tramlijn 8
Lijn 3 is mijn favoriet, met de 4 ga ik nooit, die brengt me nergens waar ik graag wil zijn en met lijn 9 ga ik tot het Rembrandtplein, dan houdt het voor mij wel op. Tramlijn 8 kennen we niet, dat wil zeggen, niet meer.

Deze tramdienst bestond voor de oorlog en ook in de oorlog deed deze dienst, alleen, wel met een andere eindbestemming. Lijn 8 liep door delen van de stad waar veel Joden woonden, van het Centraal Station langs de Nieuwmarkt en vervolgens via het J.D. Meijerplein, de Weesperstraat en de Van Woustraat de Rivierenbuurt in, via het (latere) Victorieplein naar de Zuider Amstellaan. De remise bevond zich in de Lekstraat.

Joden mochten café's en winkels niet meer in en vanaf 30 juni 1942 was ook het openbaar vervoer verboden terrein. Daarmee kwam er een eind aan lijn 8. Dat er met diezelfde lijn massaal Joden zijn vervoerd naar het Centraal Station staat niet vast. Een enkel transport wel.
De GTA, het latere GVB, werkte mee aan nachtelijke transporten opdat het minder zou opvallen dat met de trams Joden werden afgevoerd én om de dagelijkse dienstregeling niet teveel te ontregelen.
Op zondagen vroeg het GVB dubbel geld aan de Duitsers voor de transporten, ook het personeel kreeg op zondag dubbel betaald, er was dan ook grote belangstelling voor een zondagse dienst.
Nooit heeft iemand dienst geweigerd, men stond in de rij voor de dienst in het weekend.

Jodentram voor deportatie van Joden
Begin 1942 werden er nog niet zo massaal Joden op transport gezet. Zeker, er werden razzia's gehouden en Joden werden uit hun huizen gehaald om er nooit meer terug te keren, maar volgens mij werden die voornamelijk via station Muiderpoort op de trein naar het oosten gezet. Daar kwam lijn 8 niet.
Toch staat lijn 8 bekend om het wegvoeren van Joden naar het Centraal Station om ze vervolgens via treinen verder te transporteren.

Het GVB liet weten dat er nooit meer gebruik zou worden gemaakt van een tramlijn met het cijfer 8. In 1997 was er echter toch een plan om een nieuwe tramlijn het nummer 8 toe te kenen, na veel protesten uit onder andere de Joodse gemeenschap trok de gemeente dit onzalige plan in.

Ik houd het erop dat lijn 8 wel degelijk enkele malen gebruikt is om Joden naar het CS te transporteren. Ik denk van 1 tot en met 8 juli in 1942. Dat Anne Frank met deze lijn is vervoerd klopt niet, wel staat vast dat zij op 8 augutus 1944 met de tram van het huis van bewaring aan het Kleine-Gartmanplantsoen naar het Centraal Station werd vervoerd, dat blijkt namelijk uit een lijst die Willy Lindwer en Guus Luijters i.s.m. het NIOD vonden toen zij een reconstructie maakten van het GVB tijdens de oorlog.
De tram ging via de Rozengracht, daar waar deze overgaat in de Raadhuisstraat konden zij hun voormalige onderduikadres aan de Prinsengracht zien. Hoe vreselijk moet dat voor hen zijn geweest.

Of lijn 8 nu veel of weinig Joden vervoerde doet aan de ernst uiteraard niets af en dat andere trams (9, 16 en 24) vaker werden gebruikt evenmin. Wat ik soms wel eens lees 'lijn 8 is in 1943 gebruikt voor Jodentransporten' kan eenvoudigweg niet kloppen. Op 9 juli 1942 hield tramlijn 8 toch echt officieel en voorgoed op te bestaan.

Over hoeveel Joden met de tram werden gedeporteerd verschillen de schattingen. De een zegt 48.000, de ander 80.000. Er werden 109.000 Joden uit Nederland weggevoerd, maar niet alleen uit Amsterdam. Er woonden in Amsterdam 80.000 Joden, een groot aantal wist te vluchten of dook onder, maar ook Joden uit andere steden moesten van de bezetter verplicht in Amsterdam gaan wonen.
In de Hollandsche Schouwburg bevonden zich gedurende de oorlog 70.000 Joden, die zijn per tram weggevoerd, 80.000 is derhalve een logisch aantal. Er waren rond de 900 ritten van het GVB voor nodig om de Joden naar het Muiderpoort- en Centraal station te brengen. Er konden rond de 90 mensen in een tram, dan kom je ook op 80.000.

Muiderpoortstation

De Joden werden door de Duitsers met trams van het GVB onder andere vervoerd van de Hollandsche Schouwburg naar het Muiderpoortstation om van daaruit naar doorvoerkamp Westerbork te worden gebracht. De meesten die deze route aflegden keerden nooit meer terug. Onderstaande foto is het spoor vanaf het Muiderpoortstation.

Onderzoek naar het GVB

Willy Lindwer en Guus Luijters deden in nauwe samenwerking met Johannes Houwink ten Cate van het NIOD onderzoek naar de rol van het GVB in de oorlog. Hieronder een afdruk van een van de gevonden facturen, met dank aan het NIOD, Herengracht 380, 1016 CJ Amsterdam.

Uit de facturen blijkt dat het GVB 9.000 gulden (61.000 Euro, doorgerekend naar nu) declareerde en ook ontving, op de facturen van juli en augustus na. Het Centraal Joods Overleg vraagt het GVB en de Gemeente Amsterdma om het geld terug te geven of, nog beter, te besteden aan educatie. Het GVB heeft nooit schuld erkend of spijt betuigd.


De Gemeente Amsterdam poogde na de oorlog meerdere malen om de rekening van de twee laatste ritten nog 'ergens' te verhalen, voor het laatst was dat in 1947, twee jaar na de oorlog!
Hiervoor werd het incassobureau W.A.V.V. (de Gemeentelijke dienst Wettelijke Aansprakelijkheid Verhaals- en Verzekeringszaken aan de Nieuwe Doelenstraat) ingeschakeld. Of de poging succesvol was weet ik niet, kan me niet voorstellen dat de Duitsers de rekeningen alsnog voldeden.

Tijdens de Februaristaking van 1941 legden veel trambestuurders het werk neer, dat werd het trambedrijf niet in dank afgenomen, tramdirecteur Willem Hofman was ter ore gekomen dat enkele van zijn werknemers mee wilden doen aan de wilde staking waarop hij zijn personeel in de vroege ochtend van 25 februari 1941 bijeen riep en erop aandrong niet te staken en gewoon met het materieel uit te rijden.
De Duitsers waren uiteraard woest dat er toch veel trams (zeker niet alle) stil kwamen te staan, maar dat maakte de directeur Gemeentetram Amsterdam (vanaf 1943 GVB), Willem Barend Izaak Hofman 'goed', want een week later ontsloeg hij alle Joden, voor zover ze nog niet waren opgepakt. De Duitsers verstrekte hij een lijst met 65 namen.

In de hal van het hoofdkantoor van het Gemeente Vervoer Bedrijf (GVB) aan de Arlandaweg in Amsterdam-Westpoort hangt een plaquette.

Het oorlogsmonster had hen neergeslagen, / De vrede heeft hun geest omhoog gedragen.
In gouden letters staan de 65 namen van de personeelsleden van de GTA, die slachtoffer werden van de Duitse bezetter. Bovenaan staat een adelaar (hoe verzin je het).

Van degenen die werden afgevoerd overleefden slechts twee mensen de kampen, zij werden met de trams die zij eerst zelf bestuurden op transport gesteld. Hofman werd na de oorlog geroemd vanwege de staking van 'zijn' trams, maar in feite had hij daar totaal niets mee van doen omdat het om een spontane staking ging.
Dat hij op 9 oktober 1940 het personeel dwong een verklaring te tekenen omtrent het 'al of niet van Joodschen bloede zijn' en over het latere ontslag van de Joodse werknemers alsmede zijn medewerking bij de deportaties werd gezwegen toen hij voor de zuiveringscommissie verscheen.

In 1954 waren er weer geluiden dat zijn optreden in de oorlog niet zo onberispelijk was geweest als destijds werd voorgespiegeld. Zijn positie leek onhoudbaar, maar Hofman wilde niet wijken. Uiteindelijk bedong hij dat hij per 1 november 1954 zijn ontslag zou indienen onder de voorwaarde dat hij tot aan zijn dood zijn volledige salaris, plus loonsverhogingen, zou behouden, het kwam tot een akkoord tussen hem, het GVB en de gemeente.
Zijn ontslag werd 'geadministreerd' als eervol vanwege zijn grote verdiensten en dat er over het te voeren beleid verschil van inzicht bestond.
Hofman is 90 jaar geworden, hij overleed op 2 november 1983, hij heeft dus nog dertig jaar genoten van een riant salaris en heeft nooit verantwoording af hoeven leggen voor zijn rol in de oorlog.
Hofman werd benoemd tot Officier in de Orde van Oranje-Nassau wegens bijzondere verdiensten jegens de samenleving, hoe bizar.


Tijdens zijn dienstverband kreeg Willem Hofman dus te maken met het wegvallen van veel personeel omdat ze Joods waren, met tegenzin wierf hij vrouwen, direct na de oorlog ontsloeg hij ze allemaal. De vrouwen op de Amsterdamse tram worden in het boek 'Onze Tram in Amsterdam' uit 2001 amper genoemd.

Het boek 'Verdwenen stad' van Willy Lindwer en Guus Luijters verscheen bij uitgeverij Balans, het vertelt het onthutsende en nooit eerder vertelde verhaal over de collaboratie van het Amsterdamse trambedrijf. De film was vanaf 14 maart 2024 in de bioscoop te zien.

Reactie GVB op het boek en de film

**********
Het indringende boek en de documentaire 'Verdwenen Stad' over hoe de Joodse bevolking met de tram uit Amsterdam werd gehaald, waarin de auteurs en makers aangeven welke rol de Gemeentetram Amsterdam in de Tweede Wereldoorlog heeft vervuld, inclusief het versturen van facturen, vervult ons met afschuw.

De geschiedenis van de Gemeentetram Amsterdam is onlosmakelijk verbonden met de geschiedenis van de gemeente Amsterdam. Daar behoorde het trambedrijf tot en met 2006 immers toe.

We realiseren ons ten zeerste dat deze verschrikkelijke episode in de geschiedenis van onze stad nog altijd heel veel pijn doet. Dat er nog altijd veel verdriet en boosheid is bij overlevenden van de Holocaust en bij nabestaanden van de omgebrachte Joodse Nederlanders.
De rol van het gemeentevervoerbedrijf als afdeling van de gemeente Amsterdam moet dus zorgvuldig worden uitgezocht, want we beseffen dat het verleden van het openbaar vervoer in Amsterdam onvoltooid is, zolang niet alle feiten en omstandigheden in samenhang zijn onderzocht en worden vastgesteld.

Het boek en de documentaire lopen vooruit op het uitgebreide onderzoek van NIOD, dat in opdracht van de gemeente in 2020 is gestart en de rol van de gemeente Amsterdam - en haar afdelingen - gedurende de Tweede Wereldoorlog onderzoekt.
Niet voor niets benadrukte het NIOD in het vooronderzoek dat het niet wenselijk is om het gemeentevervoerbedrijf als een aparte dienst te bestuderen omdat het, zo mag duidelijk zijn, niet als onafhankelijke organisatie opereerde, maar deel uitmaakte van een gemeentelijk apparaat dat ook op andere manieren werd ingezet bij de uitsluiting van Joden.

We kunnen niet genoeg benadrukken hoe verschrikkelijk het is dat dit is gebeurd en het is goed dat hier nu een boek en een documentaire over zijn gemaakt. Het NIOD-onderzoek moet nu snel maar zorgvuldig worden afgerond. Wij verwelkomen dat alle feiten op tafel komen te liggen.
Samen met de gemeente gaan we in gesprek met de vertegenwoordiging van de Joodse gemeenschap in Amsterdam.
**********

Opmerkelijk in dit 'statement' is dat het GVB vindt dat ze niet als aparte organisatie moet worden bekeken, maar als onderdeel van het totale gemeentelijke apparaat.
Ik vind dat je juist wél naar de afzonderlijke onderdelen moet kijken zodat er een helder beeld ontstaat van wat er bij een dienst mis ging. De ene dienst is de andere niet, bijvoorbeeld de reiniging of het vervoersbedrijf zijn totaal niet vergelijkbaar.

UPDATE MAART 2024

Het NIOD komt in het najaar van 2024 met een rapport over de rol van onder andere Hofman en de GTA (GVB) tijdens de oorlog.

UPDATE 01 APRIL 2024

De Gemeente Amsterdam en het GVB lieten op vrijdag 29 maart weten dat er 100.000 Euro in een fonds wordt gestort, niet ter compensatie, maar puur de terugbetaling van geld dat destijds door Joden moest worden betaald voor tramritten. Ook komen er gedenktekens bij de haltes Plantage Middenlaan, Beethovenstraat en het Victorieplein.
De Artis aan de Plantage Middenlaan zal veranderd worden in Artis/Nationaal Holocaust Museum. Er wordt nog gekeken of er bij het Muiderpoortstaion een beeld, plaquette of ander gedenkteken kan worden geplaatst.
Het Centraal Joods Overleg sprak haar waardering uit en gaat met de gemeente in gesprek over hoe het bedrag zal worden besteed.

Het bedrag dat de Gemeente via het GVB in rekening bracht is doorgerekend naar 2024 om en nabij 60.000 Euro. De 100.000 Euro die de gemeente nu betaalt kan nog worden gevolgd door een extra bedrag, daarvoor wacht men een onderzoek van het NIOD af.

UPDATE 02 APRIL 2024

Het NIOD zal pas in 2025 het onderzoek naar het GVB hebben afgerond en met een rapport komen. Ik vind dit rijkelijk laat want de opdracht ligt er al vanaf 2020 en hierboven kunt u lezen wat ook straks grotendeels de eindconclusie zal zijn van het NIOD, namelijk dat het GVB rond de 70.000 mensen vervoerde naar een Amsterdams treinstation vanwaar het transport verder ging naar Westerbork.
De meesten keerden niet terug en het GVB verdiende flink aan het vervoer van Joden, op zondagen zelfs dubbel. Directeur Hofman beschermde NSB'ers in zijn bedrijf en ontsloeg Joden, ook leverde hij een lijst met namen aan zodat de bezetter eenvoudig de betrokkenen bij de staking van februari 1941 kon oppakken.
De Gemeente Amsterdam wacht het eindonderzoek eigenlijk niet eens af want het heeft inmiddels een overeenkomst gesloten met het CJO.
Het lijkt er sterk op dat de gemeente het onderzoek van het NIOD ook traag vindt gaan, maar dat is puur giswerk van mijn kant.