De Dokwerker

De Tweede Wereldoorlog met een link naar Amsterdam


Door de ogen van Ben Verzet

De stem van strijdend Nederland

Dit klinkt ferm, maar was het dat ook? Op 10 mei vielen de Duitsers ons land binnen, vijf dagen later capituleerde ons leger, maar voor die tijd was de regering en het Koningshuis ons land reeds ontvlucht. Televisie was er nog niet, wat restte was af en toe het volk via de radio toespreken.

Iedere avond zond Radio Oranje uit vanuit Londen, de BBC maakte het voor de Nederlandse regering in ballingschap mogelijkheid om rond negen uur in de avond een kwartier het woord te richten tot het Nederlandse volk. De toespraken werden vooraf opgenomen. Pas aan het eind van de oorlog werd er ook om een uur 's middags uitgezonden, wel werden de uitzendingen gedurende de gehele oorlog 's morgens herhaald.

De Koningin vertoefde 1.800 dagen in Londen, op 34 van die dagen richtte zij het woord tot het Nederlandse volk. Dat is later een verwijt geworden aan haar adres.
Het Verzet sprak zowel tijdens als na de oorlog echter van een enorme steun.

In haar nabijheid waren de navolgende vertrouwelingen:

Loe de Jong
    - Joods journalist, directeur Radio Oranje
Prins Bernhard
    - haar schoonzoon met wie zij het uitstekend kon vinden
Dirk Jan de Geer
    - minister-president sinds augustus 1939
Pieter Gerbrandy
    - minister-president vanaf september 1940
Peter Tazelaar
    - persoonlijk adjudant
Erik Hazelhoff Roelzema
    - persoonlijk adjudant
François van 't Sant
    - vriend en vertrouweling

Loe de Jong kwam enkele dagen later dan de regering en de Koningin op eigen gelegenheid naar Londen, op het eind van de oorlog kreeg hij het voor elkaar dat het RIOD (het latere NIOD) zou worden opgericht en hij er leiding aan zou geven.
Haar schoonzoon Bernhard had de NBS onder zijn hoede, het rechtse verzet in Nederland, Wilhelmina en Bernhard deelden in feite de lakens uit in Londen.
In september 1940 werd De Geer door Wilhelmina persoonlijk vervangen door Pieter Gerbrandy, die leidde drie kabinetten tijdens de oorlog vanuit Londen. Zijn regering werd na de oorlog ontbonden om de weg vrij te maken voor nieuwe verkiezingen. Beide premiers hadden het regelmatig aan de stok met de Koningin. Er was geen parlementaire controle, daardoor had de Koningin veel meer macht dan voor en na de oorlog.
Twee Engelandvaarders, Erik en Peter, benoemde zij tot haar adjudanten, de film 'Soldaat van Oranje' is gebaseerd op hun leven en de rol die zij speelden in de oorlog, zowel in Nederland als in Londen.
François van 't Sant was haar grootste vertrouweling, hij haalde voor haar en Bernhard de hete kastanjes uit het vuur. Van 't Sant was oud Hoofdcommissaris van Politie en Hoofd van de Inlichtingendienst, een functie die hij gedwongen moest neerleggen.
In Londen waren ook de Belgische, Luxemburgse, Noorse en Poolse regering in ballingschap aanwezig waarmee Bernhard en Wilhelmina nauw contact hield. Winston Churchill en Charles de Gaulle bezochten de Koningin meermaals in Londen. Churchill zou over Koningin Wilhelmina hebben opgemerkt: "Zij is de enige man in het Nederlandse kabinet".

Staatsgreep
Van 't Sant, Gerbrandy en Hazelhoff Roelzema zouden na de oorlog een staatsgreep hebben beraamd die uiteindelijk mislukte doordat de plannen uitlekten. Wilhelmina was op voorhand ingelicht door Van 't Sant. Wie uiteindelijk de boel aanhangig maakte bij de inlichtendiensten is nooit bekend geworden.
...lees meer over de geplande staatsgreep...

Terug naar Radio oranje

Waarom ik begon met de vertrouwelingen van de Koningin is om aan te geven dat de Koningin veel macht had, maar echt veel aandacht voor het volk had zij niet, weliswaar probeerde zij samen met Bernhard via de Binnenlandse Strijdkrachten het verzet tegen de Duitsers in Nederland vorm te geven, maar in werkelijkheid waren het de Communisten die beter georganiseerd waren.
Van het linkse verzet moest Bernhard niets weten.


Het duurde tot 28 juli 1940 alvorens de eerste uitzending van radio Oranje een feit was. In Londen was het dan 19.00 uur, in Nederland 21.00 uur, de Duitsers hadden immers de zomertijd en de Berlijnse tijd ingevoerd. Het luisteren naar Engelse zenders was nadrukkelijk verboden door de Duitsers die ook alles in het werk stelden om de uitzendingen te verstoren. Daarop probeerden de technici van de BBC juist weer om daar doorheen te breken.
Er moest dus in het geheim naar de zender worden geluisterd, de Duitsers wisten dat dat gebeurde dus besloten ze op 1 mei 1941 dat Joden hun radio's moesten inleveren. Twee jaar later, op 13 mei 1943, moest iedereen zijn radio afgeven aan de Duitsers. Er werden netjes ontvangstbewijzen verstrekt, alleen bleken die later niets waard, alle toestellen waren naar Duitsland verscheept.

Velen hielden hun toestellen, ze verborgen ze zodat de Duitsers ze bij een controle niet zouden vinden, naar schatting een kwart van alle radio's werd niet ingeleverd. Loe de Jong schreef na de oorlog: "de weinigen die nog een radiotoestel bezaten...', dit klopt dus niet.
Overigens luisterden veel minder Nederlanders naar de zender dan kort na de oorlog werd aangenomen. De Nederlandse radio was sinds januari 1941 pro-Duits, toch luisterden velen ernaar.


De Duitsers zonden vrolijke muziek uit en verstopten veel propaganda in de uitzendingen. Achteraf lijkt het erop dat Nederlanders met name afleiding zochten, in plaats van de zwaarmoedige berichten vanuit Londen. De vraag mag ook best wel eens hardop gesteld worden of Radio Oranje wel nut heeft gehad.

Codeberichten

Tijdens de uitzendingen werden er berichten voor het verzet verzonden, deze gecodeerde berichten hebben levens gespaard, alleen daarom al mag je spreken van een succes, iedere vorm van verzet tegen de bezetter is wenselijk.

Niets over...

Dat Wilhelmina zich slechts één keer over de Joden in Nederland heeft uitgelaten zegt veel over de betrokkenheid, anderen zeggen dat Wilhemina niet geweten heeft wat er zich afspeelde in de Duitse vernietigingskampen. Achteraf praten is makkelijk, maar het 'blijf af van onze Joden', staat voornamelijk in onze herinnering omdat het de enige harde uitspraak was vanuit Londen over de deportaties.
Loe de Jong liet zich ook uit over de persvrijheid, gold die wel voor Radio Oranje? Waarschijnlijk niet, er werd al nimmer gesproken over de Joden, maar De Jong kwam er ook achter dat er een teneur hing van 'geen prikkeling der Duitsers zodat ze zich in hun prestige aangetast voelden'.
Verder noemde De Jong de berichtgeving van Radio Oranje vaak 'achter de feiten aan lopend en soms zelfs onjuist', dat was wel zo eerlijk van hem temeer hijzelf lang verantwoordelijk is geweest voor de zender.

Over de Februaristaking van 1941 heeft Radio Oranje niets gemeld. Of dit was om geen olie op het vuur te gooien, het niet wist of omdat men het het noemen niet waard vond is niet bekend. Vanuit Nederland is er meer dan eens kritiek geuit op Radio Oranje, met name in de illegale pers vroeg men zich af of men in Londen wel enig idee had wat er in bezet gebied gebeurde. Loe de Jong zei daarover dat pas na maanden dergelijke berichten Londen bereikten, maar dat toen de situatie meestal alweer drastisch veranderd was.
Een goed voorbeeld is een razzia op 14 juli waarover Gerbrandy op 25 juli niet repte, simpelweg omdat hij niet wist wat er gebeurd was.

De uitzendingen van Radio oranje vanuit Londen werden op 31 augustus 1945 stopgezet.




Relevant boek van Onno Sinke

Onno Sinke is historicus en promoveerde in 2009 op de geschiedenis van Radio Oranje. Zijn conclusie is dat Radio Oranje weinig invloed had. Het station is aldus Sinke, nimmer een bepalende factor geweest.
Het beeld 'het verzet werd overgewaardeerd en de bezetting te gebagatelliseerd' komt in dit boek ook naar voren.


Ben Verzet

Per e-mail kun je mij altijd een vraag stellen.
Email De Dokwerker (Ben Verzet)

Alle onderwerpen van De Dokwerker

Saving private ryan Dirty dozen Ingezonden In oorlog Februaristaking Wiedergutmachung Auschwitz charlatan Foute bedrijven Jaap van velzen Oorlogsdoden Nazis zuid-amerika Zwartboek Kipp Japanse schindler Katyn Interneringskampen amsterdam Jodenmanussie Berchtesgaden Joodse invalide Ns Gaarkeukens Amsterdammers Reguliersgracht Hendrik zeeman Ovenbouwers Linie crossers Nvm Fotos Schwabmunchen Patton Ben strik Rudolf hess Dodenherdenking Speech koning dodenherdenking 2020 Bart de kok Denemarken Cs-6 Lindemans kingkong Oorlogsverhaal leo Verkrachting Nieuws archief 08 Schindlers list Casa inalco Belastingen Het parool Bridge kwai Nieuws archief 06 Der untergang Conspiracy Overlevende auschwitz Bevrijdingsdag Burgemeester amsterdam wo2 Adressen Ggz Kamp amersfoort Russenoorlog George patton Great escape Jordaan oproer Raffle Diaspora Laatste woorden mussert Titus brandsma Meer kampen wo2 Westerbork Johan heesters Noorder begraafplaats Efraim zuroff Nieuws archief 01 Termen tweede wereldoorlog Francisco boix Kadaster Contact Velser affaire De bezem Waalsdorpervlakte Nederlandsindie C en a Columns tweede wereldoorlog Oproep Oorlogsverhalen Hortusplantsoen Lippmann rosenthal Yad vashem Odessa Jeane zwinkels Radio oranje Prins bernhard Nieuws archief 03 Schietpartij marnixstraat Voortvluchtige oorlogsmisdadigers Pontonbrug Frieda menco Klaas faber Oorlogsfilms Duits verzet Fusilladeplaats weteringcircuit Schietpartij 7mei amstelveenseweg Wally van hall Fritz bauer Boeren Bloeme evers-emden Darkest hour Putdeksels wandeling noord Oproep04 Project siege Inglourious basterds Goudroof Roma sinti Schaduwkade Niod Lodewijk ernst visser Tatra t87 Bontroof Base Harry verheij De aanslag harry mulisch Werkstuk Oorlogshelden Zalman gradowski Bevrijdingslinde Als twee druppels water Joden in de wereld Anton de kom Gustav weler Miep oranje Nsb Alwyn collinson Film bankier Imhoff Disclaimer Siert bruins Asterdorp Moos cohen Joodse spelling Videos Toneelstuk anne Kampen wo2 Hitlers laatste dag Paul de groot Kurt becher Pater bleijs Herman elteschool Rob cohen Portugese synagoge Documentaire dedokwerker Al hoesseini Hitler leeft Sonny boy Les heritiers Gemmeker Grebbeberg Gerrit van der veen Johan van hulst Walter suskind Jakiw palij Jodenhoek wandeling01 Unter bauern Aanleiding tweede wereldoorlog Bariloche Saint soldiers Erelijst gevallenen Kerkstraat Jo spier Hollandsche schouwburg Wo2 stakingen Oorlogsschade Kopgeld Staatsgreep De overval Kamp prins bernhard Verzetskruis Kunstroof Wilhelmus Rapenburgerstraat Februaristaking herdenking 2016 Getto Stalag17 Aanslagen op hitler Hitlerpensioen Artis Hans teengs gerritsen D-day 1945-1948 Onbekendegracht Hendrik koot Bom kinkerbuurt Vaticaan Bert vromen Rode kruis Demjanjuk Jan koopmans Rolls royce De dokwerker Joodse huizen Joop wolff Hollandia kattenburg Tonny van renterghem De dam Heinrich boere Rede wilhelmina 291943 Pieter gerbrandy Aanklacht wo2 Dries riphagen Stadsschouwburg Fusillaties rozenoord Erebegraafplaats Zwarte front Tijdlijn adolf hitler Bombardementen amsterdam Hans calmeyer Generaal winkelman Drie van breda Hell and back Longest day Klokkenroof Staalstraat Joodse raad Treblinka Sobibor film Bombardement rotterdam Max leons Karl donitz Verzetsmuseum amsterdam Medisch contact Raoul wallenberg Jodenhoek wandeling04 Elfstedentocht Boy striped Hitlers eigenaardigheden Zwaar water Mauthausen Wo2 schande Guns navarone Polen Jan zwartendijk Nieuws archief 05 Mokums Gebouw de bazel Jodenhoek wandeling03 Red house report Homos en nazis Aha Ravensbruck Nieuws archief 09 Buchenwald hek zandvoort Oorlogsmuseum The pianist Heydrich Jacques van tol Sink the bismarck Anne frank verraden Miep gies Vliegtuigcrash amsterdam noord Bureau opk Concentratiekampen Piet meerburg Vernietigingskamp Eva tas Adolf van nol Soldaat van oranje Beethovenstraat Duits bestuur Maria altmann Der hauptman Onderduikers Kolven Gedenkplaat bloemgracht82 De ijssalon Boys from brazil Bom vanderpek Huis annefrank merwedeplein Auschwitz herdenking Wo2 pamfletten Fout omstreden 1948 later Philip mechanicus Enigma Politie amsterdam Bet van beeren Eerste film tweede wereldoorlog Fotos kamp westerbork Canada vrijstaat voor nazis Tijdlijn tweede wereldoorlog Jonkheer roel Mussert Straatnamen tijdens wo2 Nieuwezijds voorburgwal Hongerwinter Oproep06 Eagle landed Albert speer Het grote gebod Nederlandsche unie Aktion reinhard Zweden Pastorale Neurenberg Hoffmann Schietpartij cs amsterdam Nazi-artsen Rosenstrasse Joseph kolkman Anne frank boom Nederlands indie Hans hirschfeld Kellys heroes Oorlogswinter Arbeitseinsatz Joep henneboel Martin bormann Ontjoden Kinderen wo2 Schaduw overwinning Bommen wo2 Marinus jansen Reglement vva Das boot Bommenkaart amsterdam Jodenkwartier U-boot Unbroken Verzetsmonument Fokker bombardementen Bloemgracht82 Matzes Ss vrouwen Joodse synagoge Wannsee Dagboek vervolg Goelag Nu of nooit Jom hashoa Piet nak Aanslag bevolkingsregister Ben verzet Jodentram Jacob luitjens Opsporing nazis Index Terdoodveroordeeld Klokkenluider Subkampen Wo2 overpijnzing Oorlogsverhaal frans Dossiers openbaar 2021 Dagboek anne frank Wo2 onderscheiding aanvragen Moffen Po box 1142 Barneveld groep Jazzverbod Ans van dijk Oproep03 Hannie schaft Auschwitz Theresienstadt Hermans hetbehoudenhuis Kamptaal Namen monument Tora Son of saul Geroofde meubels Tante truus Reve de avonden Kristallnacht Plaquette hb Frieda belinfante Cabr Westerweelgroep Nazis Tatoeage auschwitz Oproep07 Anne frank Plaats een steen Kamp vught Amsterdamse bos Hoofdrolspelers wo2 Amsterdam wo2 Marnixstraat Mengele Jaap kaas Jodenjacht Oranjevrijbuiters Pers tweede wereldoorlog Operation amsterdam Ajax Het verzet Wilhelmina Groep 2000 Negationisme Pieter menten Indische kwestie Lou jansen Ko stevense Jose bosma Davidster Fiets inleveren wo2 Cross of iron Oskar schindler Bob scholte Slobodan mitric Karl lueger Fosforbommen Hitler Marokkaanse joden Schietpartij dedam Riphagen Wahler gosdek Moffenmeiden Meisje met rode haar Oorlogsverhaal johan2 Begraafplaats oosterbeek arnhem Surinaamse joden Atoombommen japan Verzetsherdenkingskruis Annefrankstraat Noodgeld Bergen-belsen Vichy Casablanca Nieuws Walt disney Walter rauff Muziekroof Horst schumann Walter suskind film Loe de jong Oproep05 Jerrycan Mirjam ohringer Theo dobbe Zwitserland Karel bonnekamp Holocaust museum Nieuws archief 04 Aow oud gedienden Inval familie frank Nieuws archief 07 Sobibor Shalom Herdenkingen Adolf hitler Eduard veterman Valkyrie Oproep01 Hanns rauter Stadhoudersbrief Muhlberg Deutsche reichsbahn Aristides de sousa mendes do amaral e abranches Plein 40-45 As onderwijzerhof Scarlet black Illegale parool Majoor bosshardt Come and see Journalist venema Pp groep Tina strobos Mein kampf Zwarte soldaten Verlies nederlanderschap Oorlogsverhaal johan Nieuwe kerkstraat Defiance Josef thorak Duitse grond werd nederlands Willem sassen Duivenbrigade Abraham puls SHOAH documentaire Carlton hotel Boksschool olympia Brug te ver Huizenroof Karel walet Amsterdamse verzetshelden Oproep02 Oskar groning Silbertanne Ss nebenstelle Jojo rabbit Dachau Hermans damokles Atlas Jodenhoek wandeling02 Sociaal Realisme