De Dokwerker

De Tweede Wereldoorlog met een link naar Amsterdam


Door de ogen van Ben Verzet

Tineke (Tina), officieel heette zij Leventina

'What's in a name' is hier meer dan ooit van toepassing, want Tina, zoals ze zelf graag genoemd werd, moest het vooral van daden hebben, een mens van veel woorden was ze niet. Het liefst bleef zij op de achtergrond, het plegen van verzet zat haar in het bloed.

De Eerste Wereldoorlog ging niet geruisloos voorbij aan Nederland, ook al waren we neutraal, veel Belgen probeerden hun land, dat wel in oorlog was met de Duitsers, te onvluchten, ondanks een groot hekwerk dat langs de grens met onze zuiderburen was opgetrokken. Het gezin Buchter (vader Alphonse en moeder Marie Schotte) vingen Belgen op die kans hadden gezien onder het juk van de bezetter vandaan te komen. Tina wist dus niet beter dan dat je een mens in nood en op de vlucht, hulp moest bieden. Alphonse en Marie scheidden reeds lang voor de oorlog, hun enige dochter bleef bij haar moeder.

Na de oorlog (30 april 1947) trouwde Tina in Amsterdam met Robert Strobos, een neuroloog, ze kregen twee zoons (Semon en Jur) en dochter Carolyn. In 1951 emigreerden zij naar de Verenigde Staten en in 1964 ging het paar weer uit elkaar, drie jaar later hertrouwde Tina met de econoom Walter Chudson, zij hadden samen geen kinderen. Zij overleefde beide echtgenoten.
Op 27 februari 2012 overleed Tina in haar huis in Rye, New York, aan de gevolgen van teruggekeerde borstkanker, ze is 91 jaar geworden.
Omdat het NIOD (lees: Loe de Jong) weinig op had met vrouwen in het verzet is er weing gedocumenteerd over Tina, haar moeder Marie en oma Marie. Een Koninklijke onderscheiding kreeg zij daardoor niet. Op 24 maart 1990 kreeg zij de Yad Vashem onderscheiding en in 2009 de Courage to Care onderscheiding van het Holocaust and Human Rights Education Center.
Tot haar dood is zij de naam van haar eerste echtgenoot, Strobos, blijven dragen in publieke optredens.

Nieuwezijds Voorburgwal 282


Nu is er een theater gevestigd (Betty Asfalt), maar tijdens de oorlogsjaren woonden hier twee vrouwen, Tina en haar moeder Marie, haar oma Marie Schotte-Abrahams woonde op zichzelf. Tina was 20 en studeerde medicijnen, de Duitsers vielen op 10 mei ons land binnen, op 15 mei gaven wij ons gewonnen, het bombardement op Rotterdam was een waarschuwing teveel.
Vier dagen later werd Tina 21, haar leven zou nooit meer hetzelfde worden.

Het huis was groot genoeg om een aantal onderduikers te herbergen, doorlopend zaten er maximaal vijf mensen die om wat voor reden dan ook op de vlucht waren voor de nazi's die ons land in een ijzeren greep hielden. Uit officiële tellingen is gebleken dat door toedoen van de dames ruim honderd mensen uit handen wisten te blijven van de bezetter, helaas werden sommigen later alsnog opgepakt, maar nooit in het huis van Tina.
Maar Tina deed meer.
Tina was ook actief bezig met het verzet tegen de Duitsers, zij vervalste voedselbonnen en ook enkele persoonsbewijzen schijnen van haar hand te zijn. Zoals veel vrouwen in het verzet werd zij ingezet als koerierster, zij bracht wapens, zendapparatuur en radio's weg. In hun huis aan de Nieuwezijds Voorburgwal 282 verstopten de dames van de Duitsers gestolen wapens voor het verzet.

Henri Polak

Veel van de onderduikers kenden Tina van de universiteit, maar onder de schuilenden was ook Henri Polak die toen al ruim in de zeventig was, Polak was oprichter van de ANDB en geldt als grondlegger van de Nederlandse Vakbeweging, hoewel hij voor de voorloper van de PvdA ook politiek actief is geweest.
Al vrij snel zochten ze een andere plek voor hem, dat werd het huis van oma.

In de Henri Polaklaan, rechts van het Verzetsmuseum, treffen we op nummer 9 het vakbondsmuseum
aan in het gebouw van de voormalige Algemene Nederlandse Diamantbewerkersbond waarvan
voornamelijk Joden lid waren omdat diamant bewerken een vrij beroep was.


Oma Marie verstopte Henri in een speciale kamer, de gedachte was dat Henri bij haar veiliger zou zijn, Oma bleef uit handen van de Duitsers. dit in tegenstelling tot haar dochter en kleindochter. Tina werd drie keer opgepakt, haar moeder twee keer. Beiden wisten, soms na mishandelingen, met een vlotte babbel de Duitsers ervan te overtuigen dat zij het bij het verkeerde eind hadden. Dat Marie vloeiend Duits sprak zal ongetwijfeld in haar voordeel zijn geweest.

Johan Brouwer

Een van de onderduikers was Johan Brouwer, zijn naam staat op onderstaande plaquette.
Aanslag bevolkingsregister

Al vrij snel dook Johan Brouwer onder bij Tina en Marie, het verzet kreeg vorm en de Duitsers hadden dat snel in de gaten. De groep rond Johan telde zo'n tien personen, hij vroeg Tina mee te doen. De NBS (later BS, Binnenlandse Strijdkrachten) kreeg vorm. Na een meningsverschil met de groep werd Tina kort uit de groep gezet, maar al snel bleek dat ze niet zonder haar konden.
Het verzet wilde wapens die van de Wehrmacht waren gestolen in het pand aan de Nieuwezijds Voorburgwal verstoppen, de dames stemden toe en al snel ging Tina meer werk voor het verzet doen, de ruzie is nooit meer ter sprake gekomen.

Van BS naar LO

Tina voelde zich niet zo heldhaftig als de groep rond Johan, zij verliet de Binnenlandse Strijdkrachten en legde zich binnen de LO meer toe op het onderbrengen van Joden en vervalsen van identiteitsbewijzen. Omdat de Gestapo de dames in totaal acht maal met een bezoek vereerde durfden ze niet te vaak of te lang onderduikers in huis te hebben, doorgaans kwamen ze voor enkele dagen om dan weer door te gaan naar een ander onderkomen.
Alleen Hans De Jong, een groot en rijk Joods ondernemer, bleef een heel jaar, van medio 1943 tot en met medio 1944. Op een dag viel de SD binnen met zes man, op zoek naar Hans, aan de dames werd gevraagd of ze hem kenden. Tina zei dat ze hem inderdaad kende en dat hij een kamer had gehuurd. Hans was niet aanwezig, maar Tina en Marie moesten wel mee. Het verhoor verliep niet zoals de SD zich had voorgesteld en wilde de dames naar de Gestapo in Den Haag sturen.
Daar wond Tina de Duitsers om haar vinger met haar charme en goede Duits. Ze werden heengezonden, maar moesten wel beloven dat ze het zouden melden als Hans zich weer liet zien. Die was inmiddels ondergebracht in de Havenstraat. In 1944 werd Hans alsnog opgepakt en enkele maanden later doodgeschoten.

Op zolder van het pand had een timmerman van het verzet een kamer gebouwd met een geheime deur, ondanks dat de Gestapo er een keer een kijkje nam is de onderduikplek nooit ontdekt. Maar er was nog iets bijzonders, Tina had een vriend bij de SD, hij waarschuwde haar als er een inval op handen was. Er werd dan nooit iemand aangetroffen, ook al waren er serieuze verdenkingen. Zoals gezegd, Tina is driemaal opgepakt maar telkens weer vrijgelaten.

Voor de liefde geen tijd

Tina was een knappe verschijning, ze maakte op mannen een diepe indruk, die charme gebruikte zij om uit handen van de Duitsers te blijven. Hoewel er niet veel over bekend is heeft Tina toch een verloofde gehad. Dat was de Joods-Nederlands-Amerikaanse natuurkundige en wetenschapshistoricus Abraham (Bram) Pais die in 1918 te Amsterdam geboren werd, hij was twee jaar ouder dan Tina.

Marie, Bram en Tina >>>

In 1939 ontmoette Bram Tina bij een vriendin van hem thuis, ze werden verliefd, maar Bram moest op een gegeven moment zelf onderduiken, hij zat in negen verschillende plekken, Tina wist altijd waar hij zat en zorgde dat hij voldoende voedselbonnen had. Alles bij elkaar heeft Bram twee jaar en twee maanden ondergedoken gezeten.

In februari 1945 ging het mis voor Bram, door verraad viel de SD binnen en arresteerde hem in een appartement in Amsterdam waar hij op dat moment zat ondergedoken. Omdat er door de treinstaking geen transporten meer plaats konden vinden bleef Bram in het Huis van Bewaring aan de Weteringschans zitten. Waarom hij werd vrijgelaten weet hij niet, Bram heeft altijd vermoed dat Tina hier de hand in heeft gehad. En hier is iets vreemds, want de twee hebben elkaar na de oorlog nog vaak gezien, Tina moet toen verteld hebben hoe zij hem heeft geholpen. Het kan zijn dat Bram hier nooit iets over heeft willen vertellen, het volgende is namelijk het geval geweest.

Niels Bohr

Bohr was een Deens theoretisch natuurkundige en scheikundige, hij wordt gezien als de grondlegger van de atoomfysica. De Duitsers wilden een atoombom maken, daarvoor is 'zwaar water' nodig, in Noorwegen stond een fabriek die dat produceerde. Het Duitse atoomprogramma werd geleid door Werner Heisenberg, die was bevriend met Bohr en vroeg hem om mee te doen in zijn project. Niels weigerde en waarschuwde Werner. In de Noorse fabriek waren er sabotages, het gerucht is lang rondgegaan dat Heisenberg er spionnen had die schuim aan het water toevoegden waardoor het keer op keer waardeloos was.
Omdat dit een smet op het blazoen van Heisenberg was waren ze geinteresseerd in een sterke tweede man, dat had Niels Bohr kunnen zijn. En dan kom ik weer terug bij Tina.

Niels had gehoord van Bram en zijn kunde, Bram had per brief een uitnodiging gekregen van Niels Bohr om zijn assistent te worden. Nu moet je je voorstellen dat Tina er alles voor over had om haar doel te bereiken, zelfs met de vijand het bed delen zou voor haar geen probleem zijn. Of zij dat in werkelijkheid ook gedaan heeft is een geheim dat Tina mee haar graf in heeft genomen. Tina ging naar de SD en vroeg naar een hoge Duitse offcier, de naam had zij gekregen van een vriend. De officier in kwestie bleek een persoonlijke vriend van Goering te zijn.

Het was de Duitsers veel aan gelegen zo snel mogelijk over een atooombom te beschikken omdat ze dreigden de oorlog te verliezen, Tina liet de hoge Duitse officier de brief zien die Niels Bohr aan Bram had gezonden. Die nam contact op met Goering die inmiddels wel door had dat Niels Bohr niet voor de Duitsers zou komen werken en dat Werner Heisenberg niet in staat was om voor de bom te zorgen, Werner had de Duitsers twee jaar lang aan een lijntje gehouden.
Binnen een uur was Bram vrij man!

Niels Bohr >>>

Tina heeft dit verhaal nog wel eens verteld aan Bram die altijd gezegd heeft dat hij zich daar niets van kon herinneren, Tina heeft dat uiterst merkwaardig gevonden. Over het verraad van het laatste onderduikadres weet Bram wel alles te vertellen, het was zijn vriendin na Tina geweest die zijn familie had verraden. Over het hoe of waarom heeft Bram zelfs tegenover Tina nooit iets willen zeggen.
Bram had zeer warme gevoelens voor Tina en Marie, ook na de oorlog nog. Tot aan zijn dood in 2000 zagen ze elkaar om de twee a drie jaar, Bram heeft nooit gezegd waarom de romance destijds doodbloedde. Inmiddels is mij duidelijk dat dat kwam omdat Bram er nog een liefje op na hield.

Marie, de moeder van Tina, was gek op Bram, de verloving werd echter al tijdens de oorlog verbroken, Marie vond het maar niks dat haar dochter vrienden met Bram bleef. Tina heeft voor Bram en veel van zijn familieleden onderduikadressen geregeld, alleen een zuster van Bram wilde daar niets van weten. Haar man zei dat hij het niet over zijn hart kon verkrijgen om onder te duiken, hij vond zich jong en sterk genoeg, ze zouden hem misschien naar een werkkamp sturen, daar had hij op voorhand al vrede mee.
Bram en Tina praatten als gekken in op Brams' zus maar ze wilde er niets van weten. Beiden vonden de dood in een concentratiekamp.

De ouders van Bram vonden het maar niks dat hij met een niet-Joods meisje thuis kwam, wellicht dat dit een rol heeft gespeeld bij de uiteindelijke beëindiging van de verloving. Tina had een goed onderduikadres voor Brams' ouders gevonden, maar die klaagden aan een stuk door over het eten en dat ze niet konden staan in de plek. Tina kon geen goed doen bij het stel.

Plaquette ter herinnering aan het mooie werk dat de drie dames deden
in het pand aan de Nieuwezijds Voorburgwal 282


Tina als model

Peter de Waard werkt voor de Volkskrant, via hem kwam ik op een spoor dat je niet 1-2-3 verwacht bij een verzetsstrijdster, zowel voor, tijdens als na de oorlog heeft Tina model gestaan voor kunstenaars.

De Hongaars-Nederlandse Eva Besnyõ maakte in 1935 een serie foto's van Tina, die toen nog Tineke Buchter heette. Tijdens de oorlog schijnen er ook portretten van haar te zijn gemaakt, helaas heb ik die niet teruggevonden, De Waard schrijft dit toe aan het feit dat het waarschijnlijk Joodse kunstenaars waren die hun naam niet bekend maakten.
Sári Góth was de dochter van de Hongaarse schilder Maurice Góth, zij tekende Tina in 1929. Er is ook een buste van een onbekende beeldhouwer, waarschijnlijk was hij net als Max van Dam Joods. Max schilderde Tina in de beginperiode van de oorlog, ook hij zette zijn naam er niet onder. Max werd voor het eind van de oorlog vergast door de Duitsers.

Martin Monnickendam

In 1943 schilderde Martin (ik kom ook Martijn tegen als zijnde zijn naam) Monnickendam haar, aldus Tina zelf dan, bewijs daarvoor is er niet, maar waarom zou Tina zoiets beweren als het niet waar is, dat lijkt mij niets voor haar. Hoogstwaarschijnlijk heeft Monnickendam korte tijd ondergedoken gezeten bij Tina. Het schilderij is wel zijn stijl, maar de beheerders van zijn nalatenschap menen dat het toch niet zijn werk is. Het is niet gesigneerd, iets wat Monnickendam volgens hen wel altijd deed. Her en der lees ik dat hij geen Jood zou zijn, maar Martin kwam wel degelijk uit een Joodse familie en droeg tijdens de oorlog ook een Jodenster. Zijn ouders heetten Nathan Meijer Monnickendam en Roosje Rippe. Martin had een oudere broer, Jacques en twee jongere zussen, Rachel en Elisabeth.

De vier kinderen werden liberaal-Joods opgevoed en als inspiratie voor zijn werk gebruikte Monnickendam vaak Joodse thema's, tijdens de oorlog zetten Joodse kunstenaars zelden hun naam onder hun werk. Martin liet twee dochters na, Roos en Ruth, zij startten de Stichting die gaat over het werk van hun vader. Volgens mij waren de zussen Christelijk, ze woonden beiden in het streng gereformeerde Nunspeet, op zondag (zondagsrust?) kon Ruth niet bezocht worden, dat vond haar man niet goed. Roos had daar minder moeite mee, maar die is dan ook nooit getrouwd geweest.
Niet dat hun Joodse afkomst verborgen werd gehouden, maar je leest heel weinig over de Joodse achtergrond van Martin en zijn dochters. En tenslotte zijn Ruth en Roos natuurlijk ook niet Joods want hun moeder Alice was dat niet en dan ben je formeel niet-Joods. Zij, hun moeder, de Luxemburgse Alice Mouzin trouwde in 1906 met Martin, Alice overleed in januari 1950. Ruth overleed in 1990, Roos, die eigenlijk Mona Rosa heette, in 2004. Martin zelf overleed al in januari 1943 aan longontsteking.

Het werk van Martin Monnickendam is na schenkingen door de Stichting onder meer te vinden in het Joods Historisch Museum, Rijksmuseum, het Stadsarchief Amsterdam, het Gemeentemuseum Den Haag en het Amsterdam Museum.
Er is volop onderzoek gaande wie het schilderij van Tina Strijbos dan wel heeft gemaakt. In 2014 dook het op tijdens de 'BBC's Antiques Roadshow', de waarde werd toen geschat op maximaal 10.000 Britse Ponden.




Met dank aan Peter de Waard.

Peter schreef een boek over Tina dat in 2014 verscheen.

Ben Verzet

Per e-mail kun je mij altijd een vraag stellen.
Email De Dokwerker (Ben Verzet)

Alle onderwerpen van De Dokwerker

Saving private ryan Dirty dozen Ingezonden In oorlog Februaristaking Wiedergutmachung Auschwitz charlatan Foute bedrijven Jaap van velzen Oorlogsdoden Nazis zuid-amerika Zwartboek Kipp Japanse schindler Katyn Interneringskampen amsterdam Jodenmanussie Berchtesgaden Joodse invalide Ns Gaarkeukens Amsterdammers Reguliersgracht Hendrik zeeman Ovenbouwers Linie crossers Nvm Fotos Schwabmunchen Patton Ben strik Rudolf hess Dodenherdenking Speech koning dodenherdenking 2020 Bart de kok Denemarken Cs-6 Lindemans kingkong Oorlogsverhaal leo Verkrachting Nieuws archief 08 Schindlers list Casa inalco Belastingen Het parool Bridge kwai Nieuws archief 06 Der untergang Conspiracy Overlevende auschwitz Bevrijdingsdag Burgemeester amsterdam wo2 Adressen Ggz Kamp amersfoort Russenoorlog George patton Great escape Jordaan oproer Raffle Diaspora Laatste woorden mussert Titus brandsma Meer kampen wo2 Westerbork Johan heesters Noorder begraafplaats Efraim zuroff Nieuws archief 01 Termen tweede wereldoorlog Francisco boix Kadaster Contact Velser affaire De bezem Waalsdorpervlakte Nederlandsindie C en a Columns tweede wereldoorlog Oproep Oorlogsverhalen Hortusplantsoen Lippmann rosenthal Yad vashem Odessa Jeane zwinkels Radio oranje Prins bernhard Nieuws archief 03 Schietpartij marnixstraat Voortvluchtige oorlogsmisdadigers Pontonbrug Frieda menco Klaas faber Oorlogsfilms Duits verzet Fusilladeplaats weteringcircuit Schietpartij 7mei amstelveenseweg Wally van hall Fritz bauer Boeren Bloeme evers-emden Darkest hour Putdeksels wandeling noord Oproep04 Project siege Inglourious basterds Goudroof Roma sinti Schaduwkade Niod Lodewijk ernst visser Tatra t87 Bontroof Base Harry verheij De aanslag harry mulisch Werkstuk Oorlogshelden Zalman gradowski Bevrijdingslinde Als twee druppels water Joden in de wereld Anton de kom Gustav weler Miep oranje Nsb Alwyn collinson Film bankier Imhoff Disclaimer Siert bruins Asterdorp Moos cohen Joodse spelling Videos Toneelstuk anne Kampen wo2 Hitlers laatste dag Paul de groot Kurt becher Pater bleijs Herman elteschool Rob cohen Portugese synagoge Documentaire dedokwerker Al hoesseini Hitler leeft Sonny boy Les heritiers Gemmeker Grebbeberg Gerrit van der veen Johan van hulst Walter suskind Jakiw palij Jodenhoek wandeling01 Unter bauern Aanleiding tweede wereldoorlog Bariloche Saint soldiers Erelijst gevallenen Kerkstraat Jo spier Hollandsche schouwburg Wo2 stakingen Oorlogsschade Kopgeld Staatsgreep De overval Kamp prins bernhard Verzetskruis Kunstroof Wilhelmus Rapenburgerstraat Februaristaking herdenking 2016 Getto Stalag17 Aanslagen op hitler Hitlerpensioen Artis Hans teengs gerritsen D-day 1945-1948 Onbekendegracht Hendrik koot Bom kinkerbuurt Vaticaan Bert vromen Rode kruis Demjanjuk Jan koopmans Rolls royce De dokwerker Joodse huizen Joop wolff Hollandia kattenburg Tonny van renterghem De dam Heinrich boere Rede wilhelmina 291943 Pieter gerbrandy Aanklacht wo2 Dries riphagen Stadsschouwburg Fusillaties rozenoord Erebegraafplaats Zwarte front Tijdlijn adolf hitler Bombardementen amsterdam Hans calmeyer Generaal winkelman Drie van breda Hell and back Longest day Klokkenroof Staalstraat Joodse raad Treblinka Sobibor film Bombardement rotterdam Max leons Karl donitz Verzetsmuseum amsterdam Medisch contact Raoul wallenberg Jodenhoek wandeling04 Elfstedentocht Boy striped Hitlers eigenaardigheden Zwaar water Mauthausen Wo2 schande Guns navarone Polen Jan zwartendijk Nieuws archief 05 Mokums Gebouw de bazel Jodenhoek wandeling03 Red house report Homos en nazis Aha Ravensbruck Nieuws archief 09 Buchenwald hek zandvoort Oorlogsmuseum The pianist Heydrich Jacques van tol Sink the bismarck Anne frank verraden Miep gies Vliegtuigcrash amsterdam noord Bureau opk Concentratiekampen Piet meerburg Vernietigingskamp Eva tas Adolf van nol Soldaat van oranje Beethovenstraat Duits bestuur Maria altmann Der hauptman Onderduikers Kolven Gedenkplaat bloemgracht82 De ijssalon Boys from brazil Bom vanderpek Huis annefrank merwedeplein Auschwitz herdenking Wo2 pamfletten Fout omstreden 1948 later Philip mechanicus Enigma Politie amsterdam Bet van beeren Eerste film tweede wereldoorlog Fotos kamp westerbork Canada vrijstaat voor nazis Tijdlijn tweede wereldoorlog Jonkheer roel Mussert Straatnamen tijdens wo2 Nieuwezijds voorburgwal Hongerwinter Oproep06 Eagle landed Albert speer Het grote gebod Nederlandsche unie Aktion reinhard Zweden Pastorale Neurenberg Hoffmann Schietpartij cs amsterdam Nazi-artsen Rosenstrasse Joseph kolkman Anne frank boom Nederlands indie Hans hirschfeld Kellys heroes Oorlogswinter Arbeitseinsatz Joep henneboel Martin bormann Ontjoden Kinderen wo2 Schaduw overwinning Bommen wo2 Marinus jansen Reglement vva Das boot Bommenkaart amsterdam Jodenkwartier U-boot Unbroken Verzetsmonument Fokker bombardementen Bloemgracht82 Matzes Ss vrouwen Joodse synagoge Wannsee Dagboek vervolg Goelag Nu of nooit Jom hashoa Piet nak Aanslag bevolkingsregister Ben verzet Jodentram Jacob luitjens Opsporing nazis Index Terdoodveroordeeld Klokkenluider Subkampen Wo2 overpijnzing Oorlogsverhaal frans Dossiers openbaar 2021 Dagboek anne frank Wo2 onderscheiding aanvragen Moffen Po box 1142 Barneveld groep Jazzverbod Ans van dijk Oproep03 Hannie schaft Auschwitz Theresienstadt Hermans hetbehoudenhuis Kamptaal Namen monument Tora Son of saul Geroofde meubels Tante truus Reve de avonden Kristallnacht Plaquette hb Frieda belinfante Cabr Westerweelgroep Nazis Tatoeage auschwitz Oproep07 Anne frank Plaats een steen Kamp vught Amsterdamse bos Hoofdrolspelers wo2 Amsterdam wo2 Marnixstraat Mengele Jaap kaas Jodenjacht Oranjevrijbuiters Pers tweede wereldoorlog Operation amsterdam Ajax Het verzet Wilhelmina Groep 2000 Negationisme Pieter menten Indische kwestie Lou jansen Ko stevense Jose bosma Davidster Fiets inleveren wo2 Cross of iron Oskar schindler Bob scholte Slobodan mitric Karl lueger Fosforbommen Hitler Marokkaanse joden Schietpartij dedam Riphagen Wahler gosdek Moffenmeiden Meisje met rode haar Oorlogsverhaal johan2 Begraafplaats oosterbeek arnhem Surinaamse joden Atoombommen japan Verzetsherdenkingskruis Annefrankstraat Noodgeld Bergen-belsen Vichy Casablanca Nieuws Walt disney Walter rauff Muziekroof Horst schumann Walter suskind film Loe de jong Oproep05 Jerrycan Mirjam ohringer Theo dobbe Zwitserland Karel bonnekamp Holocaust museum Nieuws archief 04 Aow oud gedienden Inval familie frank Nieuws archief 07 Sobibor Shalom Herdenkingen Adolf hitler Eduard veterman Valkyrie Oproep01 Hanns rauter Stadhoudersbrief Muhlberg Deutsche reichsbahn Aristides de sousa mendes do amaral e abranches Plein 40-45 As onderwijzerhof Scarlet black Illegale parool Majoor bosshardt Come and see Journalist venema Pp groep Tina strobos Mein kampf Zwarte soldaten Verlies nederlanderschap Oorlogsverhaal johan Nieuwe kerkstraat Defiance Josef thorak Duitse grond werd nederlands Willem sassen Duivenbrigade Abraham puls SHOAH documentaire Carlton hotel Boksschool olympia Brug te ver Huizenroof Karel walet Amsterdamse verzetshelden Oproep02 Oskar groning Silbertanne Ss nebenstelle Jojo rabbit Dachau Hermans damokles Atlas Jodenhoek wandeling02 Sociaal Realisme