De Dokwerker

Kamp Amersfoort

In 2022 had ik meerdere redenen om dit artikel over Kamp Amersfoort te 'herschrijven'. Ten eerste omdat de website van het voormalige kamp een enorme verbetering had ondergaan, maar ook omdat het 'Nationaal Museum Kamp Amersfoort' een afdeling erbij had gekregen.
Tijdens mijn bezoek vond ik de informatie al vrij sumier, zo was er maar weinig informatie over de leiding van het kamp tijdens de oorlogsjaren.
Derde aanleiding was een podcast, juist over iets wat mij al jaren intrigeert, waar zijn toch al die SS'ers gebleven die tijdens de oorlog leiding gaven aan de oorlogsmachine van Hitler?

1939-1941: Barakkenkamp Appelweg

Op 28 augustus 1939 werd de algemene mobilisatie van het Nederlandse leger afgekondigd, dat betekende dat er verschillende kampen moesten worden gebouwd, zo ook rond Amersfoort. Kamp Bokkeduinen, Kamp Heihuis en Kamp Austerlitz zijn daar voorbeelden van.
Aan de Appelweg in Leusden, onder de rook van Amersfoort, werden er zes houten barakken ingericht om enkele honderden militairen te huisvesten die aan de Grebbelinie werkten. Na de overgave van Nederland op 15 mei 1940 werd het kamp aan de Appelweg door de Duitsers in gebruik genomen als legerplaats. Niet veel later gingen de de Duitsers het kamp gebruiken om Nederlandse gevangenen te huisvesten, Walter Heinrich werd per 1 augustus 1941 aangewezen als kampcommandant.

1941-1943: Polizeiliches Durchgangslager Amersfoort

Gevangenen werden bij binnenkomst geschoren en voorzien van een 'nummer'. SS'ers vierden hun frustraties af op de gevangenen, vaak werden ze opgesloten in de 'rozentuin', een omheinde plek waar gevangenen vaak dagenlang moesten bljven staan, werden mishandeld en niet zelden werden vermoord.
De omstandigheden in het kamp waren onmenselijk waar verzetsstrijders, werkweigeraars, communisten, criminelen, Jehovah's getuigen, zigeuners, Joden en Sovjet-krijgsgevangenen werden opgesloten, zij moesten hard werken, soms tot de dood erop volgde.
In 1941 werden er tegen de honderd Russische krijgsgevangen binnengebracht, allen werden vermoord, volgens overlevenden deed commandant Heinrich mee aan de executies.

De commandant van Kamp Amersfoort was gedurende de eerste twee jaren Walter Heinrich die van het goede leven hield en ook graag naar Amsterdam ging om uit te gaan. Hij was 32 en oogde vriendelijk, maar mag verantwoordelijk worden gehouden voor de dood van honderden mensen.
Hij stuurde gevangenen door naar andere kampen zoals Buchenwald, Mauthausen en Neuengamme. In maart 1943 werd het kamp tijdelijk gesloten voor uitbreiding.

1943-1945: Erweitertes Polizeigefängnis Amersfoort

Twee maanden later werd het kamp heropend, de leiding was niet langer in handen van Walter Heinrich, maar van Karl Berg die tot dan commandant van Kamp Schoorl was. Karl Berg werd na de oorlog ter dood veroordeeld voor zijn betrokkenheid bij de wreedheden van de nazi's, begaan op Nederlandse bodem.

De heropening was dus in mei 1943, omdat mannen tussen de 18 en 35 jaar verplicht deel moesten nemen aan de Arbeitseinsatz werd Kamp Amersfoort ingezet als verzamel- en doorvoerkamp. Tientallen malen reed er een trein met gevangenen naar Duitsland.
Op 11 oktober 1944 vond het grootste transport plaats, ruim 1.400 Nederlandse mannen werden naar Kamp Neuengamme getransporteerd. De meesten keerden niet terug.
Plaatsvervanger van Karl Berg was de 'beul van Amersfoort', Joseph Kotalla, een van de vier van Breda. Hij is de enige van de vier die in Nederlandse gevangenschap is overleden (1979), ondanks een gratieverzoek op 1 augustus 1959.

De nazi's vernietigden de administratie, op 7 mei 1945 kwamen de geallieerden het kamp binnen.

Vanaf 1941 tot en met 1945 hield de Duitse politie tegen de 40.000 mensen gevangen in Kamp Amersfoort, de meesten waren mannen, velen van Joodse komaf. Na de oorlog werd het kamp gesloopt, toch herinnert er nog genoeg aan deze vreselijke periode. Het kamp was dus relatief klein, maar doordat het zo afgelegen lag en toezicht van buitenaf niet of nauwelijks mogelijk was ontwikkelde het zich tot een wreed geleid kamp.
Zware dwangarbeid, mishandeling, verkrachting, honger, dorst en ziekte maakten het verblijf tot een ware hel. Alleen in de directe omgeving van het kamp wist men van het bestaan en mondjesmaat werd er ook wel hulp geboden omdat men zo nu en dan wel hoorde van de vreselijke ontberingen die de gevangenen in het kamp doormaakten. Contact tussen burgers en gevangenen die buiten het kamp verplicht moesten werken was ten strengste verboden!
De bijnaam van het Kamp was 'het hongerkamp'.

Bevrijding en wat gebeurde er met de leiding?

Op 19 april 1945 werd het kamp overgedragen aan het Rode Kruis. Hooguit een derde van de gevangenen heeft de oorlog overleefd. In het kamp zelf kwamen naar schatting 800 mensen om het leven.
Op 7 mei reden Britse en Canadese militairen het kamp binnen en was het kamp pas echt bevrijd van de Duitsers, toen ook bleek de ware omvang van wat zich in en om Kamp Amersfoort had afgespeeld.
Na de oorlog werd het kamp vier maanden lang gebruikt voor de internering van 'foute' Nederlanders.


Walter Heinrich, de eerste commandant, wist te ontkomen aan zijn straf.
Johann Friedrich Stöver, zijn plaatsvervanger, hij zat tot 1960 gevangen in Nederland
Joseph Kotalla, derde man in rang onder Heinrich
Karl Berg, de latere commandacnt, werd in Nederland ter dood veroordeeld.
Joseph Kotella, zijn plaatsvervanger, zat tot aan zijn dood in een Nederlandse gevangenis.

Walter Heinrich

Walter Heinrich werd op 2 januari 1910 geboren maar waar, wanneer en waaraan hij is overleden is tot op de dag van vandaag onbekend. Omdat hij nu (2024) 114 zou moeten zijn kunnen we aannemen dat hij niet meer leeft.
Hij was SS-Obersturmführer en in die functie kreeg hij van 1 augustus 1941 tot en met 30 april 1943 de leiding over concentratiekamp Kamp Amersfoort. Na de verbouwing keerde hij hier niet terug als kampcommandant.

Walter Heinrich was de zoon van een treinmachinist, in 1928 vertrok het gezin naar Oppeln in Duitsland, hier zou Heinrich twee kinderen hebben gekregen, maar het bijzondere daaraan is dat dat in 1943 en 1944 geweest zou zijn, dus midden in de oorlog. Zou Heinrich dan geen functie meer hebben gehad gedurende de laatste twee oorlogsjaren?
In 1939 kreeg Heinrich een baan bij de Gestapo en nam actief deel aan de invasie van Polen en werd al snel bevorderd. In 1941 vertrok hij naar Kamp Amersfoort om daar de eerste commandant te worden.

Podcast

Op 30 april 1943 verliet Walter Heinrich voor de laatste maal het kamp, hij had dus ooit gewerkt voor de Gestapo en waarschijnlijk daarom werd hij overgeplaatst naar het hoofdkwartier van de Geheime Staatspolitie in Den Haag, zijn functie bestond uit het inspecteren van Nederlandse concentratiekampen.
De makers van de podcast 'De verdwenen SS'er' onthulden dat hij voor een geheime opdracht naar Den Haag vertrok. Onderzoekers Floris van Dijk en Jordy Hubers ontdekten dat hij daar ging werken voor de Sicherheitsdienst, de geheime dienst van de NSDAP. Uit een intern document bleek dat Heinrich in Den Haag de taak had gevangenen te selecteren voor concentratiekamp Natzweiler-Struthof.

Aannemelijk is dat de vrouw van Heinrich in Duitsland is blijven wonen, dat kwam Walter ook niet slecht uit omdat hij bekend stond als schuinsmarcheerder en levensgenieter. In hun eerste en enige gezamenlijke woonplaats kregen zij in 1943 een dochter en in 1944 een zoon.
De zoon (2024: 80) werd opgespoord door de podcastmakers Hubers en Van Dijk, hij had ermee leren leven niets te weten van zijn vader, zijn moeder had nooit hem iets verteld. De zoektocht van de zoon heeft nooit geleid tot, voor hem, zinnige informatie.

Er zijn meerdere scenario's, hij zou zelfmord hebben gepleegd, om het leven zijn gekomen in de strijd om Berlijn tijdens de laatste dagen van de oorlog, aan het Oostfront zijn gesneuveld, naar Brazilië zijn gevlucht en aldaar zijn laatste dagen hebben gesleten of, het meest aannemelijke, zijn identiteit hebben veranderd.
Wat ik opmerkelijk aan de podcast vind is dat de twee onderzoekers niet zijn afgereisd naar het plaatsje waar het gezin aan het eind van de oorlog moet hebben gewoond en dat ze de zoon niet hebben opgezocht. Een gemiste kans omdat ze via de telefoon wel buurtgenoten en bedrijven hebben benaderd, maar dat niemand Walter, zijn vrouw of zijn kinderen zouden kennen en dat doet bij mij bellen afgaan, wat valt er te verbergen?

Aan de andere kant is het al fraai wat de twee podcastmakers boven tafel hebben gekregen. Wellicht dat het ooit nog eens een vervolg krijgt. Ik had door hun podcast en de informatie van het kamp weer materiaal om mijn pagina over Kamp Amersfoort bij te werken, waarvoor mijn dank.

UPDATE mei 2024

Volgens onderzoek door Amanda Kluveld van de Universiteit van Maastricht speelde Kamp Amersfoort een grotere rol bij de Holocaust dan tot nu toe werd gedacht, volgens haar zouden er wel degelijk deportaties plaats hebben gevonden naar concentratiekampen. Een mij ietwat vreemde constatering want ik schreef de pagina die u nu leest al een paar jaar eerder dan dat 'Het vergeten verhaal van de Joodse gevangenen van Kamp Amersfoort' van Kluveld uitkwam en ik wist al van de deportaties.

"Dit onderzoek zet Kamp Amersfoort in een heel ander licht, dat het erg was, konden we wel vermoeden, maar dat het zo erg was, is echt schokkend", zei Floris van Dijk, hoofd onderzoek bij Nationaal Monument Kamp Amersfoort. Dan kent hij zijn eigen geschiedenis niet echt goed want ik schreef een paar jaar geleden al:
"Op 11 oktober 1944 vond het grootste transport plaats, ruim 1.400 Nederlandse mannen werden naar Kamp Neuengamme getransporteerd. De meesten keerden niet terug."

Waar Kluveld ook over schrijft zijn de enorme ontberingen, maar ook die omschreef ik reeds. Kluveld voegt nog iets toe aan de trieste geschiedenis van Kamp Amersfoort wat ik ook al wist, namelijk dat er reeds tien maanden vóór de opening van doorvoerkamp Westerbork Joden op transport werden gesteld naar vernietigingskamp Auschwitz en strafkamp Mauthausen, waar allen werden vermoord.
Dit schreef ik ook jaren geleden al want van Heinrich, de eerste commandant, was bekend dat hij gevangenen doorstuurde naar kampen in het oosten. Westerbork werd pas medio 1942 een doorvoerkamp.

Het blijft bijzonder dat feiten na lang onderzoek opnieuw 'ontdekt' worden en leiden tot een lijvig boek. Had deze pagina maar even gelezen mevrouw Kluveld, dan had u, maar ook de heer Van Dijk van het kamp, geweten wat nu is 'ontdekt'.

Bijzondere dagen in het jaar

19 april, ieder jaar

Op deze datum in 1945 werd het kamp overgedragen aan het Rode Kruis.

4 mei, ieder jaar

Schoolkinderen uit de buurt komen samen bij de 'Stenen Man'om de doden te herdenken.
's Avonds is er een stille tocht.

7, 8 of 9 mei, ieder jaar

Rond begraafplaats Rusthof waar de honderd Sovjetsoldaten liggen begraven worden zijn herdacht.

Kamp Amersfoort
Loes van Overeemlaan 19
3832 RZ   Leusden
Telefoon: 033 - 461 31 29

Aan het eind van de 350 meter lange schietbaan staat het monument (1953) 'Gevangene voor het vuurpeloton', wat in de volksmond 'De Stenen Man' is gaan heten.