De Dokwerker

Twee mannen met dezelfde naam: Jo Spier

Begin 2012 kreeg ik een mailtje van Tilly Spier die geschrokken was van een foto van haar vader bij een minder vleiend stukje op De Dokwerker. Het ging over Jo Spier, een man die fout was in de oorlog, maar de foto was van de Jo Spier die juist altijd aan de goede kant van de lijn was gebleven.

Toen ik mijn goede vriend Klaas sprak, die eveneens tekenaar is, vroeg ik hem of hij Jo Spier kende, "ja, dat was een hele goede en bekende tekenaar", zo vertelde Klaas mij. Toen ik zei dat er waarschijnlijk twee mannen met dezelfde voor- en achternaam tegelijkertijd hebben geleefd en beiden een hoofdstuk hebben toegevoegd aan de Tweede Wereldoorlog volgde Klaas mij niet meer, het zei hem niets en voor mij begon de ontrafeling van een nieuw chapiter dat zijn weerslag moest vinden in deze pagina over Jo Spier én Jo Spier!

Één naam: twee mannen!

Jo Spier (26 juni 1900 - 21 mei 1978)

Joseph Spier was een Joodse man die tot aan de oorlog voor De Telegraaf en een aantal andere grote Nederlandse bedrijven werkte. Hij verbleef tijdens de oorlog in diverse concentratiekampen. Zijn spotprenten over de nazi's werden hem niet bepaald in dank afgenomen.
Anton Mussert kende Spier al van jongs af aan en was een bewonderaar van zijn tekenwerk. Mussert 'redde' hem en zijn familie door ze onder te brengen in Villa Bouchina dat deel uitmaakte van 'Het kamp Barneveld' (link.)

Mussert zei over Jo Spier en diens vrouw: "goede vrienden van ons, geen NSB-leden. Mijn vrouw en ik gingen vaak bij hen eten".

Maar uiteindelijk werden ook de zogenaamde reserveringskampen opgedoekt en moesten de bewoners richting Theresiënstadt. Zo ook de familie Spier die daar van 21 april 1943 tot het einde van de oorlog opgesloten zat. Daar maakte Jo Spier zich echter niet geliefd bij zijn mede-gevangenen omdat hij in opdracht van de nazi's tekeningen aanbracht op de muren van de barakken en ook meewerkte aan een Duitse propagandafilm: 'Theresiënstadt. Ein Dokumentarfilm aus dem jüdischen Siedlungsgebiet'.

Ook zou hij, naar eigen zeggen in opdracht van de Duitsers, hebben ingepraat op mede-gevangenen om toch vooral maar mee te werken. Na de oorlog kwam Jo Spier vrij, maar werd met de nek aangekeken en kreeg geen werk meer waarop hij met zijn gezin naar Amerika verhuisde. Daar bouwde hij een succesvolle carrière op als tekenaar en reclame-maker.

Jo Spier overleed in 1978 in de Verenigde Staten. Zijn zoon Peter is daar, net als zijn vader dus, een succesvol tekenaar.

Jo Spier (11 februari 1916 - 22 september 2009)

Jo Spier was eveneens een Joodse man die niet, zoals de vorige Jo Spier in Zutphen, maar in Amsterdam geboren en was zestien jaar jonger. Jo werkte als typograaf (letterzetter) bij Stempelfabriek J.W. Posthumus NV. in Amsterdam, zijn positie als bedrijfsleider moest hij na het uitbreken van de oorlog opgeven, maar hij mocht toen wel zijn oorspronkelijke beroep weer oppakken.

Jo was een van de voormannen bij het uitbreken van de staking in februari 1941 in Amsterdam. Hij wist echter uit handen van de Duitsers te blijven door de hulp van zijn werkgever, die verklaarde hem hard nodig te hebben.
Via via raakte Jo betrokken bij de buitenschoolse jeugdzorg tegenover de Joodsche Schouwburg waar Walter Süskind bedrijfsleider was, over hem is begin 2012 een film gemaakt (link.)

Op 29 september 1943 staat de SD voor de deur, Jo weet op het nippertje te ontkomen via de daken en in Rotterdam onder te duiken. Na drie maanden werd hij daar toch opgepakt, maar weet tijdens een overplaatsing aan de aandacht van zijn bewakers te ontsnappen om weer onder te duiken in Rotterdam.

Als hij begin februari 1944 opnieuw wordt opgepakt sturen de nazi's hem direct naar Westerbork, met hulp van de Westerweelgroep (link) weet Jo al na een paar dagen uit dit doorvoerkamp te ontsnappen. Tot aan de bevrijding van het zuiden in december 1944 zit Jo in Limburg. Na de oorlog blijft hij in de luwte, de oorlog zal voor altijd een greep op hem houden.

Jo overleed 22 september 2009 op 93-jarige leeftijd.

Beiden hebben na de oorlog niet veel meer willen zeggen. De een was omstreden, de ander een held. Toch hielden beiden trauma's over aan de oorlog terwijl de rollen die zij speelden haaks op elkaar stonden. Het toont goed aan welke invloed een oorlog heeft op mensen.

Nawoord

Aanvankelijk haalde ik de twee mannen Jo Spier dus door elkaar door de foto van de een bij een artikel over de ander te plaatsen. Tilly Spier attendeerde mij erop dat haar vader nooit voor De Telegraaf had kunnen werken en niet in Theresiënstadt is geweest, dus ook niet de bekende tekenaar Jo Spier kon zijn. Ondanks dat ik zorgvuldig te werk ga en twee bronnen tot mijn beschikking had, heb ik de fout gemaakt deze mannen door elkaar te halen.
Excuus Tilly!

Tilly mailde mij nadien nog een aantal malen met informatie over haar vader, daar ben ik erg blij mee, vooral omdat zij met mij van mening is dat verhalen vertelt moeten blijven worden.

Zo zei zij:
Mijn vader heeft wel eens namen genoemd, deze kan ik terugvinden, maar dan moet ik eerst 8 uur naar interviews van mijn vader gaan kijken. Hij heeft zijn medewerking verleent aan het Steven Spielberg project en Secret Courage - The Walter Süskind Story (red: dit was de eerste film over deze held, in 2012 kwam DEZE FILM uit.)
Wel heeft hij de Westerweels (red: zie link) vaak genoemd omdat deze mensen mijn vader hielpen onderduiken. Zij hebben ooit aan mijn vader de vraag gesteld om de handtekening van Gemmeker (red: kamp-commandant Westerbork) op een stempel te krijgen.


Mijn vader heeft dit kunnen doen. Hierdoor hebben 14 mensen uit Westerbork kunnen komen. Dirk Mulder (directeur Herinneringscentrum Kamp Westerbork) heeft dit tijdens mijn vaders crematie (red: 29 september 2009) benoemd. Mijn vader had dus goede contacten met de Westerweel groep. In Westerbork zijn de stempeltjes met het verhaal van mijn vader te zien.

Tilly Spier januari 2012

Hieronder een krantenartikel dat Tilly mij zond.

En dan nog even dit...

Dat foute Nederlanders vergeven lijken te kunnen worden bleek toen de bekende tekenaar Peter van Straaten Jo Spier noemde als zijn grote inspirator, als je het werk van beiden kent zie je dat ook in één oogopslag.

De 'foute' Jo Spier was een oppurtunist. Vóór de oorlog had hij een spotprent gemaakt over Adolf Hitler, als straf moest hij tekeningen maken op de muren van een Duits kamp. Maar tijdens de oorlog werkte Spier volop mee met de Duitsers, zoals ik al eerder beschreef. Na de oorlog haaste hij zich om weer met een andere wind mee te waaien.
Hieronder staat een link naar een boekje van zijn hand, de inhoud zegt genoeg. Jo Spier was plotseling weer tegen de Duitsers.

'Onze schulden zijn hun schulden', van Jo Spier.

UPDATE 2025

Het Stedelijk Museum in Zutphen, de geboortestad van Spier, rehabiliteerde Jo Spier met een tentoonstelling van zijn werk onder de naam 'Tekenen in tijden van oorlog'.
Hoewel het museum ook de donkere kant van Spier belicht komt het op mij over alsof Spier geen keus had, iets wat de 'andere' Jo Spier wellicht ook niet had, maar toch niet meewerkte met de nazi's. De 'foute' Jo Spier werkte in Theresienstadt met graagte mee, hij had ook 'inspiratieloos' kunnen tekenen. Het museum bestaat het zelfs om de vrijheden in het kamp als 'schijnbaar' te typeren, met andere woorden, Spier moest wel.

De expositie beoogt het herstel van zijn reputatie en het erkennen van de moeilijke keuzes die mensen onder zulke omstandigheden moesten maken, zo stelde het museum.
Een hellend vlak naar mijn mening. Spier praatte in op zijn medegevangenen en tekende onder andere een grote groep Joodse mannen die vergast gingen worden, zo ver had hij echt niet hoeven gaan.