De Dokwerker

De Nederlandse Spoorwegen in de oorlog

Er zijn van die onderwerpen waarbij je alles goed moet lezen om tot een eindoordeel te kunnen komen, over de een (Prins Bernhard) valt enorm veel te lezen, over een ander onderwerp (schietpartij 7 mei CS) juist weer zo weinig. Waar ik mijn mening zelfs bij heb moeten stellen is onderstaand artikel over de Nederlandse Spoorwegen. Aanvankelijk dichtte ik hen een andere rol toe dan het, in mijn ogen, foute GVB van Amsterdam, maar na onderzoek moet ik helaas concluderen dat de NS net zo fout was.
De Duitsers zeiden 'bevel is bevel', dus deden ze wat hen werd opgedragen, dat zij daarin te vaak te ver gingen is een gegeven. Waar we het minder vaak over willen hebben is de rol van het GVB en de NS. Deze bedrijven vervoerden maar al te graag Joden naar hun laatste station en tewerkgestelden naar Duitse kampen.

De Nederlandse Spoorwegen verdienden veel geld aan transporten. Er werden duizenden wagons ingezet waar mensen als vee in werden geduwd, de NS heeft hier nooit tegen geprotesteerd. In twee jaar tijd vervoerden de NS 107.000 Joden naar het oosten van het land, de meesten naar kamp Westerbork, het doorvoerkamp (link) van waaruit geinterneerden naar Duitse concentratiekampen werden gebracht. Slechts een handjevol van hen kwam terug. Eind 1942 was het al lang bekend dat er zich vreselijke dingen afspeelden in de kampen.
De NS lag er niet wakker van, sterker nog, zij legden een vertakking aan van het reguliere spoor naar het doorvoerkamp, want met Westerbork was er daarvoor nimmer een treinverbinding. Omdat de Duitsers betaalden per passagier was het voor de NS lucratief om op eigen kosten (!) een extra lijntje aan te leggen.

Bijna honderd treinen zette de NS in en stuurden de Duitsers na iedere rit een factuur. Die werd netjes betaald. Het geld kwam echter niet van de Duitsers, maar van de Joden zelf, zij moesten voor hun eigen enkele treinreis naar de dood betalen.
Hoewel er zoveel leed is aangericht, de NS heeft zich altijd op het standpunt gesteld dat er al een vergoeding was betaald, immers, de NS was een overheidsbedrijf en de overheid heeft een vergoeding betaald aan de Joden ter compensatie van het door de vervolgingen veroorzaakte leed. Aad Veenman was de eerste directeur van de NS die eindelijk eens de moed bijeenraapte om namens het bedrijf excuses aan te bieden, we moesten er wel tot 2005 op wachten.

Schamel protest, dan toch

Dat de NS totaal geen tegengeluid liet horen is niet helemaal waar, in 1944, toen de laatste Joden op transport gingen, sputterde de NS een beetje tegen. De werknemers beantwoorden een oproep om te gaan staken zodat de Duitsers zelf ook geen voedsel meer zouden krijgen. De NS vond dat eigenlijk te ver gaan en probeerde de staking tegen te houden, maar kon niet nog meer meewerken met de Duitsers. Dat er tweespalt binnen de NS was over de staking werd vooral ingegeven door NS'ers die in gebieden werkten waar niet gestaakt hoefde te worden, aan hen werd echter wel gevraagd ook te staken zodat er sprake zou zijn van een algehele landelijke staking. Een aantal werknemers van de NS wilden wel staken, mits zij de garantie kregen te worden doorbetaald.

Uiteindelijk brak de staking toch uit, met succes, de Duitsers voelden nu ook de tekorten.

De leiding, het interne protest, de arrestatie, de rehabilitatie, het ontslag, de verbanning

De kop van deze alinea zegt al veel, het was niet altijd en alleen kommer en kwel in de hoofden van de leiding va de NS. De mannen met de pet valt weinig te verwijten, die moesten wel, anders waren zij hun baan kwijt en zeker in het laatste jaar van de oorlog had iedereen het zwaar.
In 1937 koopt de Nederlandse Staat twee spoorwegbedrijven en voegt ze samen tot de NS. Jan Goudriaan wordt door de regering gevraagd het bedrijf te gaan leiden, hij aanvaardt de klus, maar dan gebeurt er iets vreemds. Het verhaal gaat dat Goudriaan en zijn gezin in 1940 per trein probeerden te vluchten nadat de Duitsers ons land waren binnengevallen. De vlucht mislukte omdat de aansluitende boot naar Engeland niet op de verwachte tijd arriveerde, waarop Goudriaan gearresteerd werd door de Duitsers.

Maar een andere lezing is dat de rest van de directie het goed kon vinden met de Duitsers en warme contacten onderhield met de NSB. Aan buitenstaander Goudriaan hadden zij een hekel omdat hij vernieuwingen door wilde voeren. Als ze op een gegeven moment van Goudriaan af willen verschijnen er allerlei artikelen in 'Volk en Vaderland', het huisblad van de NSB, de informatie lijkt van binnen de burelen van de NS te zijn doorgeseind aan de redactie van het naziblad. Onder andere het verhaal over zijn vermeende vlucht, in werkelijkheid ligt dit wat genuanceerder. Goudriaan werkte in Den Haag en liet zijn gezin overkomen vanuit het oosten van het land, dat was verboden door de Duitsers, van een vlucht was geen sprake temeer er vanuit Den Haag rond dat tijdstip helemaal geen boot naar Engeland vertrok.

Aanleiding voor de controverse tussen Goudriaan en de rest van de NS zou geweest kunnen zijn dat Goudriaan tegen de munitietreinen was die de NS liet rijden in opdracht van de Duitsers. Vanuit Frankrijk kwamen er wapens en munitie via België die vanaf de grens verder vervoerd werden door de NS.
De Duitsers ontsloegen in het najaar van 1940 Jan Goudriaan en stuurden hem naar Buchenwald. In 1943 kwam hij vrij en werd hij een jaar later aangesteld als directeur van de NS om, zodra Nederland zou zijn bevrijd, de organisatie weer op poten te zetten. De rest van de directie was de gehele oorlog op hun post gebleven en zagen de komst van Jan totaal niet zitten. Uiteindelijk kregen ze het voor elkaar dat Jan opnieuw het onderspit dolf. De lijntjes tot in het kabinet waren zo krachtig dat Jan onmogelijk kon winnen.

De NS werkte mee, dat staat onomstotelijk vast
De Nederandse Spoorwegen waren niet helfhaftiger dan de overige ambtenarij, met andere woorden, ze accepteerden de door de Duitsers maatregelen. Zo ook het ontslaan van Joodse werknemers:


Deze door de NS opgestelde brief aan het personeel hield dus in dat als je Jood was of ook maar een spatje Joods bloed in je had of getrouw was met een Jood, je je biezen kon pakken.
Het was één van de eerste acties van de Nederlandse Spoorwegen in opdracht van de nazi's, het Joodse personeel moest eruit. De brief werd geschreven en verstuurd in opdracht van toenmalig directeur Willem Hupkes en dus eindverantwoordelijke voor het bedrijf en haar daden.

De directie van de NS en hun vrienden bij andere bedrijven lieten geen kans onbenut om Jan Goudriaan te dwarsbomen in zijn verdere carriere. Daarop verhuisde Jan teleurgesteld naar Zuid-Afrika. Hij was boos over het beeld dat van hem en de andere leden van de NS-directie was gegeven in het boek 'Rijden en Staken' van A. Ruter. De leden van de directie wisten een aantal passages veranderd te krijgen in het boek. Tot in hoeverre ze het boek dicteerden is nooit iets naar buiten gekomen. Maar een ding stond vast. De tegenkrachten waren Jan Goudriaan te sterk.

Jan Goudriaan stierf op 22 maart 1974 te Amsterdam, hij was 80 jaar. Het vakgebied Bedrijfskunde dat zich richt op bedrijfsvoering is voor een groot deel gestoeld op de theorieën van Jan Goudriaan. Arie van der Zwan schreef een intrigerend boek over Jan en zijn eeuwige strijd met de NS.
Dat de NS liever niet herinnert wordt aan Jan Goudriaan blijkt wel als je op de website van de NS en het Spoorwegmuseum zoekt op de naam 'Goudriaan', dit krijg je als resultaat:
Helaas, er zijn geen resultaten gevonden met 'goudriaan'

Loe de Jong en de kilometers onderzoek

Er is heel veel onderzoek gedaan naar de gedragingen van bedrijven en overheden in de Tweede Wereldoorlog, door velen. Loe de Jong zat in de oorlog bij Prins Bernhard en Koningin Wilhelmina in Londen. Loe de Jong is jarenlang gefrustreerd geweest, verblind door jaloezie op zijn broer. Hij wijdde zijn leven aan zijn kroniek en liet zich daarbij sterk leiden door de wensen van Prins Bernhard.
De Jong deed vijftien jaar onderzoek alvorens zijn eerste boek uitkwam. In 1988 kwam het laatste deel uit. Loe schreef over 'goed' en 'fout', als je veel schrijft maak je fouten, dat is overmijdelijk. Toch is zijn kroniek zeer waardevol en een veel geraadpleegt naslagwerk. In de conclusie van De Jong dat de meeste Nederlanders tegen de nazi's waren, maar dan toch vooral in gedachten, kan ik mij heel goed vinden en helaas kom ik daar nog dagelijks voorbeelden uit 40 - 45 van tegen.

Loyaal aan de bezetter
Op 21 juni 1940 tekenden de Nerderlandse Spoorwegen een loyaliteitsverklaring, dat hield simpelweg in dat ze alles zouden doen wat de Duitsers vroegen. Als 'tegenprestatie' mocht de NS blijven doen wat ze deden en kon het voltallige bestuur aanblijven. Treinen naar Auschwitz vertrokken meestal in de nacht, het was ook een gruwel die het daglicht niet kon verdragen. Toch vroegen de bestuurders zich nimmer af wat er met al die mensen gebeurden, later ontkenden zij zelfs er ook maar ooit iets van te hebben geweten.
Als ik dit hoor of lees verwijs ik altijd maar naar het Dagboek van Anne Frank waarin zij opmerkte gehoord te hebben dat er vreselijke dingen in de kampen gebeurden.

17 september 1944
De NS weigerde altijd om oproepen tot acties tegen de bezetter te beantwoorden, de eigen verantwoordelijkheid is men altijd uit de weg gegaan. Op een gegeven moment zei men dat indien de Regering in Ballingschap anders besliste, de directie dat als een dringend advies zou zien. Het zuiden is bevrijdt, maar het noorden zwicht nog steeds voor de Duitse overheersing. De geallieerden roepen op om te gaan staken, met name de NS wordt gevraagd de locomotieven stil te zetten. Pas als de regering in Londen daartoe het sein geeft komen de treinen tot stilstand.

En dan de NS aan het woord

In 2015 was het zeventig jaar geleden dat we onze doden herdenken en de vrijheid vieren. Bij gelegenheid doemt de vraag weer op of de NS wel genoeg gedaan heeft om het leed dat zij mede veroorzaakt hebben te vergoeden. Nimmer zal het genoeg zijn al het leed te vergoeden, en of je iemand of een bedrijf levenslang de haat moet nadragen en hoe groot is het aandeel van die persoon of dat bedrijf geweest? Allemaal vragen die een rol spelen bij de vraag of je 70 jaar na dato wederom om compensatie moet vragen.

De NS reageerde in 2015 op deze kwestie. De eerste zin van de schriftelijke reactie was:
"In de jaren '50 is door de toenmalige regering gesproken met vertegenwoordigers van de Joodse gemeenschap in Nederland, daarop is een algemene schadevergoeding betaald..."

Opnieuw verschuilt de NS zich dus achter de overheid, daarmee haar eigen verantwoordelijkheid bagatelliserend. Ook verwijst de NS naar de reeds in 2005 (!, zestig jaar na dato!) aangeboden verontschuldigingen. En dan durft de NS ook nog te stellen dat ze toch vaak genoeg meewerken aan verzoeken van herdenkingscomité's om monumenten of plaquettes te plaatsen.
Eigenlijk is de NS al ruimdenkend en goedhartig afdoende geweest, zo lijkt ze te zeggen.

In zijn excuus van 2005 sprak de toenmalige directeur Aad Veenman ook veelvuldig over het leed dat de NS en haar medewerkers had geleden, immers, men was toch gedwongen door de bezetter. Dat de NS reeds tien dagen na de inval de Duitsers schriftelijk verzekerde mee te zullen werken meldde hij niet. Ook vroeg hij zich af of de huidige directie wel excuses moet aanbieden voor iets wat een andere directie ooit heeft gedaan? Uiteindelijk zei hij dat hij naar de maatschappelijke opvattingen op dat moment (2005 dus) het gepast vond toch verontschuldigingen aan te bieden.
Het is een excuus van niks als je die omkleed met zoveel 'mitsen en maren' als dat Veenman destijds deed.

De Franse Spoorwegen
Laten we eens over de grens kijken. Frankrijk was een nazibolwerk, voor de helft dan. De president was een nazi, Joden werden het grootste gemak uitgeleverd aan de bezetter die dus in de helft van het land weinig tegenstand te duchten had. Frankrijk staat en stond bekend als een land waar veel Joden woonden, veel meer dan in Nederland.
De SNCF, de Franse NS, vervoerde 76.000 Joden die niet terugkeerden. Daarvoor heeft de Franse overheid haar excuses aangeboden en een schadevergoeding betaald. Ter vergelijking, in Nederland gingen 107.000 Joden op transport en moeten de nabestaanden het doen met de schamele vergoeding die vlak na de oorlog werd betaald en met de met veel voorbehouden ingeklede excuses van de NS zestig jaar na dato.

Toespraak 29 september 2005 door Aad Veenman, toenmalig president-directeur van de NS

De Tweede Wereldoorlog is zestig jaar oud. Zelf heb ik hem niet meegemaakt en toch is de oorlog ook voor mij gaan leven. Vele overlevenden getuigen er immers nog van in even zo vele - vaak aangrijpende - verhalen. Tal van gedenktekens herinneren aan al diegenen die dat nooit meer hebben kunnen doen. En de oorlog blijft actueel. Nog steeds verschijnen er films, artikelen en boeken met juist deze episode als achtergrond, vanuit telkens nieuwe invalshoeken. Het vraagt dus veel meer dan zes decennia om deze periode in zijn volle omvang te doorgronden en vooral ook te beseffen dat haat en racisme om de hoek loert. Vijf oorlogsjaren reiken verder dan een heel mensenleven. Ze werpen een schaduw over onze samenleving, vele generaties lang, tot in deze nieuwe eeuw.

Samen met vertegenwoordigers van de Joodse gemeenschap in Nederland wil NS op deze 29ste september stilstaan bij dit deel van haar verleden. Het is voor het eerst dat wij dit in dit verband doen en ik zeg dit met oprechte spijt.Hoe is dit verklaarbaar? Laten we over de diepere oorzaak niet redetwisten. Ook het tijdstip is irrelevant. Wij kunnen immers alleen oordelen met de kennis en het inzicht van het heden. Belangrijk is wel dat wij de volle werkelijkheid van onze geschiedenis . onder ogen durven zien. Erkennen dat, ondanks alle mogelijke nuanceringen en kanttekeningen, onze rol van toen niet altijd als bepaald fraai is te bestempelen.

Van een stilzwijgende aanvaarding mag geen sprake zijn en van moedwillige verdringing van ons verleden kan geen sprake zijn. Herdenken, bezinnen en samen reflecteren werkt ordenend en helend. Herdenken is niet alleen verbonden met een bepaalde dag, een bepaald gezelschap, keurige donkere kleding, kransen en bloemen. Herdenken kun je op heel veel verschillende momenten en manieren doen. Het gaat erom dat je teruggaat naar die oorlogstijd en dat je met opvattingen en emoties iets doet in het heden. Je realiseert je hoe goed wij het zelf hier en nu hebben. Maar je beseft ook wat een puinhoop we er steeds wereldwijd van maken. Herdenken is niet alleen twee minuten stilte. Het spreekt en het vormt je levensbeschouwing.

Door onze rol van toen te benoemen kunnen wij ook een pijnlijk hoofdstuk uit ons verleden afsluiten. Dan kunnen wij elkaar beter en met hernieuwd vertrouwen aankijken. Bovendien willen we ons samen, ook met de Joodse gemeenschap, op de toekomst van de huidige samenleving richten. Bijvoorbeeld door de Nederlandse jongeren aan te spreken en hen te waarschuwen voor haat en fascisme dat in nieuwe gedaanten telkens weer opduikt. Zo krijgen onze ervaringen uit het verleden een zinvolle plek in het heden. Duidelijkheid en transparantie bieden houvast en evenwicht. Dat hoort bij een volwassen organisatie als NS met een belangrijke publieke rol, midden in de maatschappij.

Wat zijn de feiten?

Met name om de belangrijke publieke rol van de Nederlandse Spoorwegen ook in bezettingstijd te kunnen voortzetten en ook zorg te kunnen blijven dragen voor haar medewerkers, koos de toenmalige directie met tegenzin om het Duitse gezag accepteren. Dat besluit was in lijn met eerdere aanwijzingen van Generaal Winkelman na vertrek van Koningin en regering. Hij verzocht overheidsdienaren en NS hun taken spoedig na capitulatie te hervatten, in elk geval zolang dit in het belang was van het Nederlandse volk. Uiteraard kon men toen de volle consequenties daarvan nog niet overzien. Van de regering in ballingschap kwam vervolgens taal noch teken. Behendig wist men in Utrecht de controle en de dwang die de bezetter over de organisatie uitoefende, zoveel mogelijk te beperken.

Maar NS werd gedwongen de opdrachten van de Duitse autoriteit op te volgen en haar medewerking verlenen aan het transport van joden, zigeuners zoals de Sinti- en Roma-volken, Jehova getuigen en overige politieke strafgevangenen tussen steden zoals Amsterdam en het kamp Westerbork. NS'ers voelden wel tegenzin, zoals Guus Veenendaal dat in zijn vorig jaar verschenen boek over de geschiedenis van de spoorwegen beschrijft. 'Misschien morrend en kankerend, maar uiteindelijk gehoorzamend aan bevelen van bovenaf, hoe onwelkom ook,' hebben zij hun werk gedaan, zo schrijft hij. Maar ook werden briefjes met adressen en boodschappen die door de gedeporteerden uit de treinen werden gegooid, zorgvuldig verzameld en zoveel mogelijk aan de geadresseerden doorgestuurd.

Nadat in 1940 de Duitse bezettingsmacht Nederland in zijn greep had gekregen, werden de joden stap voor stap beroofd van hun werk, bezit en burgerrechten. De invoering van de jodenster in 1942 was de laatste stap ter voorbereiding van de systematische deportatie van de joden uit Nederland. In januari 1942 begon de gedwongen verhuizing van joden naar een aantal Amsterdamse woonwijken en in juli 1942 starten de eerste grote razzia's in Amsterdam, waarna de eerste treinen met joden vanuit Amsterdam Rietlanden naar Westerbork vertrekken. Dit was hun laatste verblijfplaats in Nederland.

Vanaf dit Muiderpoortstation zijn tussen 3 oktober 1942 en 26 mei 1944 ruim elfduizend joden naar het doorgangskamp Westerbork weggevoerd. Vervolgens vertrokken hiervandaan de treinen naar het oosten. 100.000 joden werden door de nazi's naar Midden-Europa vervoerd. Het merendeel had als bestemming de (vernietigings)kampen Auschwitz en Sobibor.

Ook NS'ers zijn door oorlogshandelingen om het leven gekomen. Ook NS is zwaar beschadigd. Het bedrijf moest na de oorlog van de grond af weer worden opgebouwd. En NS'ers hebben wel degelijk moed getoond. Toen uiteindelijk wel een teken uit Londen kwam hebben zij massaal gevolg gegeven aan de oproep tot staken.

Maar toen was het te laat. Dat kon de Joden en andere gedeporteerden niet meer redden. Voor velen neemt het de schaduwzijde van de rol van de spoorwegen dan ook niet weg. Het gegeven van de deportaties is van een geheel andere dimensie. Daarom zal dit gegeven, dit feit voor altijd aan dit station verbonden blijven.

Moet het huidige NS hiervoor haar excuses aanbieden? Daar kun je over van mening verschillen. Het heeft al geleid tot onwelkome disputen in de media. Het kan overkomen als een te gemakkelijk gebaar. Het kan uitgelegd worden als een zoveelste bijdrage aan de 'sorry-cultuur'. En dat over een onderwerp dat zo precair is en zoveel emoties oproept, zowel in de Nederlandse samenleving als binnen ons bedrijf. Het is wellicht nooit goed.

We spreken meer dan zestig jaar na dato. Ik kan in het hier en nu slechts uitlatingen doen die in de context van vandaag passen. Daarom bied ik nu toch uit de grond van mijn hart en in alle bescheidenheid namens de Nederlandse Spoorwegen mijn oprechte verontschuldigen aan, aan de Joodse gemeenschap en de andere betrokken groepen.

...tot zover de toespraak van de NS directeur in 2005.

Zuivering

Na de oorlog moest Nederland gezuiverd worden van nationaal-socialistische gedachten. Bij overheden en bedrijven dienden er onderzoeken plaats te vinden naar hoe er tijdens de oorlog gehandeld was, door wie en vooral, op wiens gezag en wat de gevolgen waren geweest.
Willem Hupkes, eind-verantwoordelijke bij de NS tijdens de oorlog, mocht nadien zijn eigen vlees keuren, Hupkes twijfelde geen moment om die taak op zich te nemen. Het is niet verwonderlijk dat hij en iedereen er goed van afkwam. Zijn stelling was dat als hij het niet gedaan had een ander wel had samengewerkt en de gevolgen misschien nog wel groter waren geweest.

Mijn conclusie

De NS en Hupkes waren fout, zijn beslissingen werkten desastreus uit. Het vergelijk dat wel eens wordt gemaakt met bestuurders van andere bedrijven die zich eveneens loyaal opstelden naar de Duitse bezetter, gaat mank. De NS bevoorraden de Duitsers met wapens en voedsel en vervoerden Nederlanders naar vernietigingskampen. Dat hield de nazi's op de been, zeker in de nadagen van de oorlog. Het hoofddoel van de nazi's, de vernietiging van het Joodse ras, werd vergemakkelijkt door de zeer coulante houding van Hupkes.

Naschrift 2018

Op 27 november 2018 sprak de NS opnieuw met Salo Muller, voorvechter van een schadevergoeding aan de overlevenden en de nabestaanden.
Er wordt een commissie gevormd, de NS erkende dat het een morele schuld heeft en dat het geen juridische strijd wil voeren. De situatie is dan nu een totaal andere, zicht op een schadevergoeding is nabij.

Naschrift 2020

De NS keerden tot nu toe 32 miljoen Euro uit aan 600 slachtoffers en 3.400 nabestaanden van de transporten, 700 aanvragen werden wegens gebrek aan bewijs afgewezen.
Tot 5 augustus 2020 kan men nog een verzoek tot schadevergoeding indienen, binnen drie maanden wordt er over de aanvraag geoordeeld. Het maximale bedrag dat wordt uitgekeerd per persoon is 15.000 euro.