De Dokwerker

Fout in de oorlog? Fout na de oorlog

5 mei 1945, Nederland is bevrijd van de bezetter, maar dan begint het spel rondom de 'foute' Nederlanders, alleen al in Amsterdam worden er ruim 9.000 mensen dierect opgepakt omdat er voldoende aanwijzingen zijn dat ze hebben meegwerkt met de nazi's.
Ze worden bestempeld als 'landverraders' maar niet in alle gevallen is er bewijs en in veel gevallen gaat het om kleine incidenten.

Officieel zijn er in Amsterdam zeven kampen waarin verdachten worden opgesloten. De detentie trekt bij velen diepe wonden. Er werd 'afgerekend' met het verleden.

Landelijk is het aantal opgepakte 'foute' Nederlanders tien maal zo hoog als in Amsterdam, zij komen in een van de naar schatting 150 interneringskampen terecht. Er is sprake van vernedering, mishandeling en daarmee misdaden tegen de menselijkheid, maar hoewel er officiële verslagen zijn van de wantoestanden is er nooit iemand voor opgepakt, laat staan veroordeeld.
Het zijn de Amerikanen die zien dat de omstandigheden erbarmerlijk zijn en eisen dat die sterk verbeterd worden. Er zijn gevallen bekend waarbij de hekken om enkele kampen werden neergehaald en de bewakers heengezonden.

Interneringskampen

Eerst maar eens een verduidelijking. Een interneringskamp is geen gevangenis, althans, het is niet opgezet om criminelen vast te zetten. Een interneringskamp is bedoeld om grote groepen te isoleren zodat ze geen activiteiten kunnen ontplooien die ongewenst zijn.

>>> Deze foto hangt in het Verzetsmuseum en illustreert goed de eerste handelingen direct na de bevrijding, gewapende burgers 'arresteren' NSB-ers in Amsterdam.
Klik op de foto om naar de site van Het Verzetsmuseum te gaan >>>

Dat 'ongewenst' moet natuurlijk wel in het juiste perspectief worden gezien. Een bezetter van een land kan grote groepen burgers opsluiten omdat ze actie zouden kunnen ondernemen tegen de bezetting van hun land. Maar ook bepaalde bevolkingsgroepen kunnen zonder vorm van proces worden opgepakt om te worden opgesloten in een interneringskamp.

Tijdens oorlogen worden er dikwijls kampen ingericht als een soort van gevangenis om krijgsgevangenen 'binnen de poort' te houden, ook dan spreken we van interneringskampen. Maar ook na de oorlog werden er interneringskampen gebruikt om vermeende collaborateurs op te sluiten en later te berechten, naar schatting waren er 150 van die kampen tussen 1945 en 1951.

De Duitsers hadden doorvoerkampen, concentratiekampen, vernietigingskampen, allen bedoeld om tegenstanders en vooral ook Joden op te sluiten en te vermoorden. Op het eind van de oorlog werden er in de reeds bevrijde gebieden direct interneringskampen ingericht voor diegenen die er van werden verdacht hulp te hebben geboden aan de Duitsers.
Het vreemde is dat er van deze 150 kampen (men weet niet precies hoeveel het er waren) nauwelijks iets bekend is. Er wordt ook liever gesproken van bewarings- en verblijfkampen in plaats van interneringskampen.

Amsterdam kende, naar in ieder geval zeker is, zeven kampen:
Kamp De Centrale Bakkerij in de Conradstraat
Kamp Levantkade in het Oostelijk Havengebied
Kamp West voor vrouwen Da Costastraat 60 - 62
Kamp West voor mannen Da Costastraat 64
Kamp Zuid aan de Herman Heijermansweg 20
Kamp Oost aan de Polderweg 8 en 10
Kamp Zeven aan de Provinciënstraat, later de Karel Doormanstraat
Kamp Celebes, loods aan de Javakade (Duitsers en NSB'ers)
Kamp Markthallen, Jan van Galenstraat (Duitsers en NSB'ers)
Asterdorp (Joden)

Ruim 300 geïnterneerden in kamp Levantkade komen terecht in wat vernielde pakhuizen van de Koninklijke Nederlandse Stoomboot Maatschappij (KNSM)aan het IJ, er is geen deugdelijke plek om je te wassen, zelfs toiletten ontbreken. Er moet geslapen worden op de grond onder wat stro. De wil bij de overheid om de omstandigheden te verbeteren was minimaal, alle aandacht en geld ging naar de wederopbouw.

Op de foto hiernaast zie je een van de wel bewaard gebleven foto's van Kamp Levant.
De foto is gemaakt door Jan de Jong en maakt deel uit van een fotoreportage van het interneringskamp op de Levantkade te Amsterdam. Op het moment dat deze foto is genomen waren er 4.000 geïnterneerden maar er was plaats voor 30.000. Fotocollectie Anefo, klik op de foto voor meer informatie.

Landverraders

Niet iedereen vond het erg dat ons land bezet was door de Duitsers, velen zagen hun kans schoon om goed geld te verdienen. Zo verhuurden veel makelaars dure huizen aan de Duitsers, menig huidig makelaar is rijk geboren doordat zijn vader grof geld verdiende aan de Duitsers.
Voor de doorsnee burger die vooral na de oorlog uitkwam voor zijn vaderlandsliefde waren deze lieden niets meer of minder dan landverraders. NSB'ers waren zeer gehaat, maar ook meisjes die zich in hadden gelaten met jonge Duitse soldaten werden na de oorlog nagewezen. De schattingen lopen nogal uiteen maar er zijn zeker 250.000 Nederlanders 'fout' geweest.

Na de oorlog moest er voorkomen worden dat burgers het recht in eigen hand namen, daarom werden er interneringskampen ingericht. Min of meer dus ook voor de eigen veiligheid van de opgepakten. Eind 1944 werden in het reeds bevrijde zuiden al kampen ingericht. De koude hongerwinter van dat jaar stond echter voor de deur en het zonder proces lang opsluiten van verdachten zou grote problemen kunnen gaan geven.
Mannen moesten bij hun families zijn en een lange detentie voor een klein vergrijp zou in strijd zijn met de rechten van de mens.

Besluit Politieke Delinquenten 1945
Politieke Delinquenten, zo werden de aanvankelijke landverraders genoemd. Verdachten van kleine vergrijpen of als de bewijslast nauwelijks rond te krijgen was werden vrijgelaten op voorwaarde dat zij zouden re-socialiseren, maar daar kwam doorgaans weinig van terecht.
De overigen die wel in de kampen moesten blijven hadden het zwaar, er waren slechte voorzieningen en net als in heel Nederland weinig te eten. Ook toen het noorden was bevrijd in mei 1945 bleef de toestand zorgelijk. De protesten namen toe omdat de ongeschoolde bewakers totaal niet opgewassen waren tegen de spanningen die het opsluiten van mensen met zich meebracht.

Er vielen veel doden in de kampen en er werd stelselmatig mishandeld en verkracht. Er zijn verhalen van geïnterneerden die aan elkaar vast zaten gebonden, maar ook van nachtelijke schietpartijen. De weerstand van de mensen was laag door een gebrek aan voedsel en de slechte hygiëne.
Het enige voordeel was dat er geen eigen rechter gespeeld kon worden door de burgers.

Bijltjesdag

Dat 'eigen rechter' spelen dreigde lang, heeft vaak ook wel plaatsgevonden. We herinneren ons vast wel een foto of bewegende beelden van kaalgeschoren vrouwen die op die wijze te kijk werden gezet als landverraadster.
De teneur werd al aan het begin van de oorlog gezet toen Koningin Wilhelmina tijdens haar dagelijkse praatje vanuit Londen inging op de geruchten dat er Nederlanders waren die de Duitsers hielpen. Zij zei dat er geen plaats kon zijn voor landverraders in een bevrijd Nederland. Er moest op een zekere dag afgerekend worden met alle landverraders.

Die dag werd 'bijltjesdag', symboliek voor de wraak van de goede op de foute Nederlanders maar in feite was het niets anders dan wetteloosheid. Drie kampen springen er steeds uit als het gaat over misstanden, dat waren die in Scheveningen en Vught maar ook 'Kamp Levant' aan de Amsterdamse Levantkade was berucht.
Leden van de voormalige jeugdafdelingen van de NSB (Jeugdstorm) werden seksueel misbruikt en als er protesten klonken onder de andere 'verraders' werd er hard ingeslagen op een groep. Er zijn verhalen bekend van mishandelingen door eigen mensen op last van de bewakers.
Sommige verhalen zijn te gruwelijk om hier te vertellen.

Hoewel ik de wantoestanden niet wil vergoelijken zijn er door Nederlanders verschrikkelijke dingen gedaan, anders zou de haat ook niet zo groot zijn geworden. In verhouding tot andere bezette gebieden in Europa heulden de Nederlanders het meest met de Duitsers.

Dertien interneringskampen in Amsterdam

Naast de 'echte' gevangenissen telde Amsterdam zeker dertien werkkampen waar de werkers 's morgens heen gingen en 's avonds weer terug naar huis (heen-en-weer kampen.) Veelal Joden werden verplicht er te werken, ook Joden uit andere delen van het land. Zij werden bovendien verplicht in Amsterdam te gaan wonen.
Het maakte deel uit van de anti-Joodse maatregelen die de Duitsers vanaf 1942 invoerden. Rond de achtduizend Joden hebben verplicht in een van de kampen gewerkt, uiteindelijk werden zij alsnog afgevoerd naar een concentratiekamp om nimmer huiswaarts te keren. Deze 8.000 slachtoffers werden samen met hun vrouwen en kinderen gedeporteerd, waardoor het totaal aan slachtoffers zeer waarschijnlijk boven de 30.000 uitkomt.

Om hun sporen uit te wissen zijn op het einde van de oorlog de meeste werkkampen door de Duitsers platgebrand. De barakken in het Amsterdamse Bos zijn na de oorlog afgebroken, er herinnert niets meer aan de zes werkkampen in het bos.

De Amsterdamse amateur-historicus Lion Tokkie (68) doet sinds de dood van zijn vader in 2005 onderzoek naar de kampen, hij is voornemens om alle informatie te bundelen en uit te brengen. Een mooi naslagwerk van een intriest hoofdstuk in de Amsterdamse geschiedenis tijdens de Tweede Wereldoorlog. Zes van de dertien kampen lagen in het Amsterdamse Bos. Een ten noorden van de Bosbaan, een bij Polder Meerzicht waar nu het pannenkoekenhuis staat, een in de Vietnamweide, nu de tennisbanen bij Spa Sport Hotel Zuiver, een ten westen van het Bos, Schiphol Oost, wat formeel nu Haarlemmermeer is, grenzend aan Amstelveen en de vijfde aan de zuidkant van wat nu de snelweg A9 is. Daar ligt een destijds stuk afgegraven grond dat de Jodenputwordt genoemd. De zesde lag bij de Ringvaart in de buurt van het gemaal, maar daar hebben nooit Joden gewerkt.

De meeste Joden die verplicht werden om in een van de kampen te werken hadden geen betaald werk, in ruil voor de uitkering die zij kregen moesten zij zware arbeid verrichten in een van de werkkampen.
Maar reeds voor de oorlog werkten er Joden in het Amsterdamse Bos, toen de Duitsers ons land bezetten stelden ze twee ploegen in, een niet-Joodse en een Joodse ploeg, het werk werd ook steeds zwaarder.
Naar aanleiding van het onderzoek van Lion Tokkie doet Holocaust-archeoloog Ivar Schute bodemonderzoek in het Amsterdamse Bos. Het Amsterdamse Bos is aangelegd van 1934 tot 1970 door werkloze Amsterdammers die een tegenprestatie moesten leveren voor een uitkering. Het eerste grondradaronderzoek moet uitwijzen of het sinds heeft om later meer opgravingen te verrichten. Gezien het totale aantal slachtoffers kun je stellen dat een kwart van de in een Duits kamp omgekomen Joden eerst in Amsterdam tewerk zijn gesteld.
De behandeling in de Amsterdamse werkkampen was niet slecht, er was thee en tussen de middag kreeg men te eten, aan het einde van de dag kon men naar huis. Het is niet uitgesloten dan de Joden die later op transport naar Duitsland of Polen werden gesteld van mening waren dat ook daar de behandeling goed zou zijn. Iets wat later uiteraard een utopie bleek te zijn.

Niet alleen de vader van Lion heeft in een werkkamp gezeten, ook zijn opa en twee ooms. Help om het dossier van Lion Tokkie zo compleet mogelijk te maken:
MAIL ALS JE IETS WEET OVER DE AMSTERDAMSE WERKKAMPEN (klik)

Slotwoord

Veel onschuldigen zaten soms maandenlang vast, ze waren 'verraden' door buurtbewoners die meenden nog een appeltje met hen te schillen te hebben. Winkels die duur aan de Duitsers verkochten zodat ze goedkoop aan Nederlanders konden leveren werden na de oorlog kort en klein geslagen en de eigenaar werd aangemerkt als NSB'er of landverrader en opgesloten.
De bewakers waren vaak kanslozen die totaal geen opleiding hadden maar wel uitgerust waren met zware wapens. De kampen waren in feite een schande maar tegelijkertijd de beste keus uit twee kwaden. Naar alle waarschijnlijk is dit ook de reden waarom er zo weinig gedocumenteerd is over de interneringskampen na de oorlog.

Het kamp waar de omstandigheden het slechtst waren stond in Amsterdam, hoe wrang. En officieel spreekt men van in totaal vier kampen maar Amsterdam had zeven kampen, minstens. Waarom dit gebagatelliseerd wordt is mj niet duidelijk geworden.

Generaties later wordt er nog geleden, gezinnen werden verscheurd en er is veel twijfel blijven bestaan over wie nu goed en fout was. Ik ken een ervaring van iemand die pas 58 jaar is en met nog (te) veel vragen worstelt. De oorlog is nog lang niet afgelopen.

Meer over kampen:
   KAMPEN IN AMSTERDAM

   KAMPEN IN NEDERLAND

   VERNIETIGINGSKAMPEN

   KAMPEN IN EUROPA

   KAMPEN BUITEN EUROPA