De Dokwerker

De Tweede Wereldoorlog met een link naar Amsterdam


Door de ogen van Ben Verzet

Concentratiekampen in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog

De meningen lopen uiteen, maar er waren kampen in Nederland, of dat er drie, vijf, vijftien of nog veel meer waren hangt mede af van de definitie 'kamp'. De Duitsers hadden er een handje van een werkkamp op te richten naast een 'project'. Als bijvoorbeeld een stuk land moest worden bewerkt dan werden er barakken gebouwd of grote panden of landgoederen gevordert om arbeiders in te huisvesten.
Van dit soort kampen zijn er minstens 39 geweest.

Konzentrationslager Herzogenbusch
Dit SS kamp staat beter bekend als 'Kamp Vught' en werd in 1942 gebouwd. Het diende als concentratiekamp. Joden, Jehova's, Zigeuners en opgepakte verzetsmensen werden hier gedetineerd, naar schatting 31.000, waarvan er rond de 750 in het kamp zelf overlijden. De meesten werden op transport gezet naar andere kampen.
Commandant van het kamp was Karl Chmielewski die na zijn ontslag, amper een jaar na de opening van het kamp, een totale chaos achterlaat. Er is slecht drinkwater en veel te weinig te eten.

Adam Grünewald zet de puntjes terug op de 'i' maar voert de discipline zo ver op dat elf vrouwen om het leven komen. De Duitsers stellen hem als voorbeeld dat ze het goed voor hebben Kamp Vught met de Nederlanders en sturen hem naar het front alwaar hij sneuvelt.
Hij wordt opgevolgd door Hans Hüttig die geheel in lijn met de SS het kamp streng leidt. De meeste dodelijke slachtoffers zouden onder zijn regime vallen.

Philips
De electronica-gigant is dan vooral bekend van radio's en gloeilampen. Direct naast het kamp opent Philips een werkplaats waar gedurende de oorlog ruim een jaar gewerkt wordt door de gevangenen van het kamp. Zij kennen dan de verschrikkingen uit de andere kampen al en zijn op zich blij dat ze mogen werken en niet worden gedeporteerd naar een van de vernietigingskampen.
Omdat de Duitsers geld krijgen van Philips is iedereen min of meer tevreden met deze situatie. Philips liet in kamp Vught hoofdzakelijk radio's in elkaar zetten. Het staat vast dat als Philips niet aan deze werkverschaffing had gedaan er meer slachtoffers te betreuren zouden zijn geweest.
Zo kan een verhaal over een zogenaamd 'fout' bedrijf dus ook een positieve kant hebben.

Na de oorlog werden er gedurende korte tijd 'foute' Nederlanders en opgepakte Duitsers vastgehouden. Toen de laatste gevangene veroordeeld was werd het kamp deels gebruikt voor de huisvesting van Molukkers die nog altijd streven naar een eigen staat. Ook richtte men er een museum in waarmee Kamp Vught een nationaal monument werd.

Onder Kamp Vught vielen een aantal kleinere kampen, te weten bij:
Arnhem
Breda
Deelen Den Haag (Scheveningen)
Eindhoven
Gilze-Rijen
Haaren
Leeuwarden
Moerdijk
Roosendaal
Sint Michielsgestel
Venlo

...lees hier meer over de Aussenkampen van Kamp Vught...

Kamp Vught
Lunettenlaan 600
5263 NT Vught
T 073 - 656 67 64
Entree vrij, maandag gesloten
http://www.nmkampvught.nl/



Polizeiliches Durchgangslager Amersfoort
'Kamp Amersfoort' wordt op 18 augustus 1941 geopend en bestond al toen de Duitsers het in gebruik namen want het Nederlandse leger maakte er gebruik van. Zo'n 45.000 gevangenen hebben in dit relatief kleine en eenvoudig opgezette kamp gezeten. Diegenen die de honger en slechte behuizing wisten te doorstaan werden in 1943 overgebracht naar Kamp Vught.
Van rond de 10.000 gevangenen is nimmer de identiteit achterhaald, een nogal hoog aantal, vind ik.

De gevangenen moesten het kamp runnen, eerst, onder leiding van SS'er Walter Heinrich, later Karl Berg. Een van de bewakers was Joseph Kotalla die in negatieve zin opviel door zijn enorme wreedheid. Na de oorlog werd hij veroordeeld en opgesloten in de koepel van Breda, hij was een van de 'Vier van Breda'.

Het kamp was klein, maar bevreesd, want je moest er hard werken in de bossen, je kreeg slecht te Kamp Amersfoort eten en als je niet meer kon werken werd je op transport gezet naar een van de vernietigingskampen. Kamp Amersfoort diende tevens als Durchgangslager (doorvoerkamp, tussenstation naar de kampen in Polen.)

Kamp Amersfoort
Bezoekersgids (pdf) Loes van Overeemlaan 19
3832 RZ Leusden
Tel: 033 - 461 31 29
Entree vrij
http://www.kampamersfoort.nl/


...meer over Kamp Amersfoort op De Dokwerker...


Polizeiliches Durchgangslager Westerbork
Bij velen is Kamp Westerbork niet voor niets het meest bekend. Westerbork was een Durchgangslager waar bijna 110.000 gevangenen op transport zijn gezet naar een van de vernietigingskampen om nooit meer Westerbork terug te keren. In het kamp zelf stierven ongeveer 640 mensen.

Dit door de Nederlandse regering gebouwde kamp was aanvankelijk bedoeld om Joodse Duitsers die vluchtten voor de nazi's op te sluiten. Zij werden gezien als ongewenste vluchtelingen. Op deze manier wilde Nederland de verstandhouding met de Duitsers goed houden.
Besef ook dat in 1937 Juliana getrouwd was met Prins Bernhard en daar dertig nazi's bij aanwezig waren. Koningin Wilhelmina steunde de bouw van het kamp. Het duurde tot twee jaar na het begin van de oorlog alvorens het bevel over het kamp door de Duitsers zelf werd gevoerd.

Anne Frank heeft hier gevangen gezeten voordat zij naar Bergen-Belsen werd gedeporteerd waar zij overleedt. Tot 1949 is het kamp gebruikt om NSB'ers en collaborateurs gevangen te houden die in afwachting waren van hun proces.
Sinds 1983 is er een herinneringscentrum.

...meer over Kamp Westerbork...

Andere kampen

Als je zoekt naar Nederlandse kampen in de Tweede Wereldoorlog zul je steevast bovenstaande drie tegenkomen. Amersfoort, Vucht en Westerbork. Maar er waren meer kleine kampen die kort hebben bestaan of zeer omstreden waren. Soms zelfs een combinatie daarvan en gerund door Nederlanders. Ik bespreek ze hieronder kort. Kamp Erika

Kamp Schaarshoek
In de provincie Overijssel, vlakbij Zwolle, ligt het plaatsje Heino, het telt hedentendaage nog geen 7.000 inwoners. In 1933 werd daar twee kilometer buiten het dorp door de Nederlandse regering een werkverschaffingskamp gebouwd, midden in de Sallandse natuur. Vijf minuten van het kamp lag de spoorlijn die het gebied verbond met Zwolle en de rest van Nederland.
Dit kamp werd tijdens de oorlog door de Duitsers gebruikt om Joden onder te brengen, door de beperkte omvang sloten de Duitsers het kamp in de lente van 1942, de geïnterneerden werden overgebracht naar Westerbork. Vrij snel namen de Duitsers het kamp toch weer in gebruik, maar nu als onderkomen voor mensen die uit hun huizen langs de Noordzeekust moesten vanwege het bouwen van de Atlantikwall.
Het is nu een vakantiekamp.

Kamp Schoorl
In 1939 nam de Nederlandse regering dit kamp in gebruik als legerkamp maar al snel na de inval door de Duitsers namen zij het kamp over als internerings- en concentratiekamp. Eind 1941 werd het gesloten omdat het onpraktisch gelegen was. Na de oorlog deed het kamp dienst als gevangenis voor collaborateurs en werd in 1949 gesloten.

Kamp de Biesbosch
De Biesbosch was een gebied waar de Duitsers liever niet kwamen. Daar maakte het verzet dankbaar gebruik van door daar onder te duiken maar er werd tijdens de hongerwinter van 1944 ook een boot ingericht als krijsgevangenenkamp. Toen de boot te klein werd kwam er een tweede boot bij. Deze twee boten werden 'Kamp de Biesbosch' genoemd en diende dus voor het verzet om gevangen genomen Duitsers op te sluiten.
Dit kamp heeft slechts enkele maanden bestaan.

Kamp Balderhaar
Vlakbij het Overijsselse plaatsje Kloosterhaar stond Rijkswerkkamp Balderhaar dat in 1938 in gebruik werd genomen, er konden zo'n 100 mensen tegelijkertijd verblijven. Het kamp werd bewoond door werklozen die moesten helpen bij het ontginnen van grond. In april 1942 namen de Duitsers het kamp over, er moesten Joden in worden gehuisvest. Ook zij werden als arbeider gebruikt.
Het kamp bestond uit twee lange barakken, er was geen enkele vorm van vrijheid meer. De gevangenen kregen weinig te eten en moesten de gehele dag hard werk.
Het kamp is naar mijn idee slechts drie maanden operationeel geweest, de geïnterneerden werden doorgestuurd naar doorvoerkamp Westerbork. Werkkamp Balderhaar werd pas in 1953 afgebroken. Niets herinnerd meer aan dit kamp.

Tijdens mijn zoektocht naar informatie over werkkampen stuitte ik op nog veertig kampen, gelijk aan die in Kloosterhaar.

Kamp Prins Bernhard
Zie de LINK

Rerserveringskampen
Een reserveringskamp was in eerste instantie niet bedoeld om Joden te deporteren naar een van de vernietigingskampen. Maar de Duitsers hadden wel een tweede bedoeling met de reserveringskampen. Andere Joden konden een verzoek indienen om hier ook in te mogen wonen zodat zij veilig zouden zijn. Zij werden echter direct opgepakt en naar een concentratiekamp gestuurd. De bewoners van de reserveringskampen werden uiteindelijk ook gedeporteerd, maar naar Theresiënstad in Tjechië dat eveneens een reserveringskamp was. De meesten kwamen na de oorlog terug.

Villa Bouchina
Villa Bouchina lag in Doetinchem, het was een pastorie van de gereformeerde kerk en diende in de Tweede Wereldoorlog gedurende zeven weken als verblijfplaats voor negen Joden waarvan de Duitsers dachten dat ze mogelijk van nut voor hen konden zijn.

Kamp Haaren (viel onder het commando van Kamp Vugt)
Kamp Haaren in Noord-Brabant bestond vrij lang, namelijk van eind 1941 tot en met begin 1944. Het kamp werd door de Duitsers gebruikt ter afschrikking. Met name vooraanstaande Nederlanders en verzetsmensen werden er opgesloten, omtrent het exacte aantal verschillen de meningen, mijn schatting is 4.500.
Na 5 september 1944 (dolle dinsdag) werd het kamp door de Duitsers ontruimd, de helft van de gevangenen is hoogstwaarschijnlijk omgekomen in een concentratiekamp.
Ook zaten er veel geheim agenten gevangen die door de Engelsen in het kader van het Englandspiel en Plan Holland in bezet gebied waren gedropt maar gelijk werden opgepakt door de Duitsers.

Kasteel De Schaffelaar
Landgoed Schaffelaar is een landhuis in Barneveld. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het van februari tot en met september 1943 gebruikt om rond de 450 Joodse Nederlanders te gijzelen.

Huize De Biezen
In dit 'reserveringskamp' zaten rond de 180 Joden waarvan de Duitsers dachten dat ze ooit goed van pas zouden komen, als ruil voor gevangen genomen Duitse officieren bijvoorbeeld. Huize de Biezen was een landgoed gelegen aan de weg van Lunteren naar Barneveld.

Kleinseminaries Sint Michielsgestel en Haaren
Dit waren een soort van reserveringskampen, vooraanstaande Nederlanders werden hier opgesloten en doorgaans beter behandeld dan de gemiddelde burger in Nederland het had. Enig vergelijk met de erbarmelijke toestanden in de concentratiekampen is totaal niet te maken. De meesten hielden zich ook aan de voorschriften en waren al blij dat ze niet op transport werden gezet.
Toch zijn enkelen gefusilleerd om een voorbeeld te stellen.

KAMPEN RONDOM OMMEN
Kamp Eerde
Kamp Arriën
Kamp Erika
Kamp Molengoot
Kamp Kloosterhaar
Kamp Baalderhaar
Kamp Junne
Kamp De Vecht
Kamp Laarbrug
Kamp Alteveer


Onderstaande beschrijving kan op ieder van deze kampen van toepassing zijn. Ik begin met Eerde, maar Flip, die ik naderhand bespreek, zat in Molengoot. Het betreft allemaal kampen rondom Ommen.

Vlakbij Den Ham (en Ommen) werd in de dertiger jaren werkkamp Eerde opgezet voor jongeren die werkloos waren. De Duitsers namen het in de oorlog kort in gebruik, opvallend is dat de gemeente het toen ook in gebruik hield. Later werd het een internaat voor wils-zwakke jongens, weer later voor jongens die schipper wilden worden.
Dit kamp werd ook wel Concentratiekamp Ommen genoemd en later Barakkenkamp van de Hitler-Jugend. In de vijftiger jaren woonden er Molukkers. Het enige wat nu nog herinnert aan kamp Eerde is de beheerderswoning aan de Hammerweg 65 die nog bewoond wordt.

D.U.W. kamp Arriën, DUW stond voor Directie RijksDienst voor de Uitvoering van Werken, de voormalige Rijksdienst voor Werkverruiming. Er is niets meer dat herinnert aan een kamp in de oorlog, al wat je nu ziet zijn langerekte velden waarop gewassen worden verbouwd.
De crisisjaren van de jaren dertig in de vorige eeuw leidden tot opstand in het westen, goed voorbeeld daarvan is het Jordaanoprer van 1934. Voor arbeidsintensieve projecten werden arme mensen uit, bijvoorbeeld Amsterdam, ingezet in het oosten. met name het omploegen van woeste grond was een van de taken. In de jaren tot de oorlog hebben naar schatting 65.000 mensen in een van deze kampen een tegenprestatie geleverd voor de bijstand die zij van de overheid ontvingen.
Kamp Arriën dateert van 1939 maar toen werd het nog niet gebruikt. Er stonden twee kleine barakken, twee middelgrote en twee grote. Dit kamp was niet ujniek, alle kampen zagen er nagenoeg hetzelfde uit, kortom, er is flink bespaard op de architect.

Kamp Arriën werd uiteindelijk een werkkamp met een omheiding van prikkeldraad, er was een grote poort met een bord waarop in zwarte letters Tot ziens in vrij Mokum Kamp Arriën stond. Het werd aan het einde van het eerste oorlogsjaar officieel in gebruik genomen, op 2 december 1940. Armen uit Amsterdam en Den Haag waren de eerste 'bewoners'.
In juni 1942 werd kamp Erika in Ommen als strafkamp in gebruik genomen, er zaten voornamelijk Nederlanders die de wet hadden overtreden. Later gebruikten de Duitsers het kamp als heropvoedings- en doorvoerkamp. Na de oorlog deed het kamp dienst als gevangenis voor collaborateurs. Het werd 1 januari 1947 gesloten. Het kamp is nu een camping/ vakantiepark.
Eind 1941 kwamen er steeds vaker Joden naar de kampen rond Ommen, ze wisten echter al dat ze hier niet lang zouden blijven, de geruchten over wat zich afspeelde in de kampen en met name in Auschwitz, waren talrijk. We praten dan over eind 1941, begin 1942. Hier was zeker geen sprake van vrijwilligheid, het waren de Duitsers die Joden verplicht naar een van de kampen rondom Ommen hadden gestuurd.

Een van de overlevenden, die ook in andere Nederlandse en Duitse kampen heeft gezeten, noemde Erika 'het ergste' van allemaal. Op 11 april 1945 werd het kamp bevrijd.
Een van de bewakers die hier zeer hardhandig te werk ging was Herbertus Bikker, 'de Beul van Ommen', hij mishandelde gevangenen voordat hij ze aan de Duitsers uitleverde. Bikker overleed in vrijheid in 2008, hij was uit Nederland en dus aan zijn straf ontsnapt, de Duitsers hebben hem nooit uit willen leveren.
Kamp Erika wordt ook wel eens met een 'c' geschreven, die verwarring komt voort uit de naamsverandering die direct na de bevrijding plaats vond toen het kamp in gebruik werd genomen als een internetringskamp voor foute Nederlanders.

Hanns Rauter was de hoogste SS'er in bezet Nederland, de Nederlandse en Duitse politie in Nederland vielen onder zijn directe verantwoordelijkheid. Hoewel hij formeel aan Arhur Seyss-Inquart verslag moest uitbrengen hield hij innige contacten met Heinrich Himmler. De kampen die in Nederland werden ingericht als doorvoerkamp waren opgezet onder leiding van Rauter.
Op last van Rauter werd er op 25 april 1942 besloten dat Joden onder verscherpt toezich kwamen zodat zij geen contacten meer konden onderhouden met Amsterdam, waar inmiddels veel Joden verplicht woonden. In totaal zaten er toen 700 Joden in vijf kampen rondom Ommen.
De Joden werden vanuit de verschillende werkkampen begin oktober 1942 door de Duitsers met hulp van de Nederlandse politie 'afgevoerd' naar Westerbork, de Joden werd verteld dat zij daar hun familie terug zouden zien. Niets was minder waar uiteraard.

Één stel geloofde niet in dit sprookje en vluchtte. De omstandigheden in deze kampen was erbarmerlijk. Dit werd pas in 1997 duidelijk door een briefwisseling van een Joodse jongen, Philip (Flip) Slier, met zijn ouders in Amsterdam. Hij was opgepakt en in kamp Molengoot als dwangarbeider tewerkgesteld, in een aantal uit het kamp gesmokkelde brieven beschrijft hij over zijn hoop, verlangen en verwachtingen, maar ook over het steeds harder wordende kampleven. Hij bleef in een goede afloop geloven, helaas mocht het ook voor hem niet zo zijn.
Hij besloot zijn brieven met: "Tot ziens in vrij Mokum". Onder deze naam is in 1999 een boekje verschenen met de indrukwekkende brieven.

Met Flip liep het niet goed af. Toen de Joden via Kamp Westerbork naar een van de concentratiekampen werden gedeporteerd vluchtte Flip op 3 oktober 1942 en en ging naar Amsterdam. Enkele dagen later werd hij aangehouden en via Kamp Vught naar Sobibor gedeporteerd waar hij op 9 april 1943 werd vergast.
Drie maanden later werden zijn ouders daar ook vergast. De familie Slier bestond uit 56 leden, 50 van hen werden in een van de Duitse concentratiekampen vermoord.

Kamp Beenderribben
Er waren veel werkkampen in Nederland, teveel om op te noemen, dieptragisch eigenlijk. Veel kampen werden voor de oorlog gebruikt om werklozen en a-socialen op te vangen.
Beenderibben bij Blokzijl bood plaats aan 500 mensen, van 1940 tot en met 1942 zaten er Nederlanders van allerlei pluimage, maar vanaf 1 oktober 1942 werd het kamp alleen nog gebruikt als tijdelijk opvangkamp voor Joodse mannen die vrij snel na aankomst werde doorgestuurd naar Westerbork. Toen Nederland volgens de Duitsers 'Judenfrei' was stond het kamp leeg.
Na de oorlog werd het gebruikt om nazi's (Duitsers en Nederlandse NSB'ers) te interneren.

Plaatsen waar kampen stonden waren:
Alteveer
America
Amersfoort
Andijk
Arrien
Asten
Baarschot
Balderhaar
Beenderriben
Beetse Beltman
Bergentheim
Betlem
Beugelen
Bladel
Bosplan
CampHuijzen
De Biezen
De Bruine Enk
De Bruynhorst
De Conrad
De Fledders
De Kappel
De Kemp
De Landweer
De Pierik
De Rips
De Schaffelaar
De Slikken
De Terp
De Vanenburg
De Vecht
De Vossevelt
De Wite Peal
De Wittebrink
De Zomp
Diever
Echten
Eind van't Diep
Geesbrug
Gijsselte
Halfweg
Havelte
Helden-Beringen
Hessum
Het Overbroek
Heythuysen
Hoogland
Hornhuizen
Hunsel
Ilpendam
It Petgat
Jeugd Herberg Vaals
Junne
Kikkerij
Kloosterhaar
Klundert
Koopmanspolder
Kremboong
Lage Mierde
LauwerPolder
Lieverde
Linde
Mantinge
Moerdijk
Molengoot
Nieuwe Sluis
Oranje Kanaal
Orvelte
Oss
Palastina
Pikbroek
Proefveld v.d.Helm
Ruinen
Schaarshoek
Schiphol Oost
Schoorl
Schuttershof
Sevenum
Steenwijkerdiep
Stuifzand 't Harde
't Wijde Gat
't Wijde Veld
't Zand
't Zandt
Texel
Twilhaar
Twiske
Venlo
Venray
Villa Bouchina
Vledder
Vught
Wanrooy
Wervershoof
Wester Nieland
Westerbork
Westhaven
Westpolder
WoldLakeweg
Woudenberg
Ybenbeer

Na de oorlog is aan slechts elf Joodse dwangarbeiders smartegeld uitgekeerd. Dit geld was tevens een deel van het nog niet uitbetaalde loon, werkgever en uitbetaler was de Heidemij die formeel de leiding had over de tewerkgestelden.

Kamp Molengoot

Joden die voor tewerkstelling in Nederlandse rijkswerkkampen werden opgeroepen moesten zich verzamelen in de hal van het Amstelstation. Op de foto van het Stadsarchief Amsterdam houdt een man een bord omhoog met de naam van het rijkswerkkamp Molengoot nabij Ommen.

De foto is gemaakt door Bart de Kok (link), een NSB'er (1896-1972.) begin deze eeuw werden ruim 250 van zijn foto's in Amsterdam gevonden tijdens de verbouwing van een huis.

Meer over kampen:
   KAMPEN IN AMSTERDAM

   KAMPEN IN NEDERLAND

   VERNIETIGINGSKAMPEN

   KAMPEN IN EUROPA

   KAMPEN BUITEN EUROPA


Ben Verzet

Per e-mail kun je mij altijd een vraag stellen.
Email De Dokwerker (Ben Verzet)

Alle onderwerpen van De Dokwerker

Saving private ryan Dirty dozen Ingezonden In oorlog Februaristaking Wiedergutmachung Auschwitz charlatan Foute bedrijven Jaap van velzen Oorlogsdoden Nazis zuid-amerika Zwartboek Kipp Japanse schindler Katyn Interneringskampen amsterdam Jodenmanussie Berchtesgaden Joodse invalide Ns Gaarkeukens Amsterdammers Reguliersgracht Hendrik zeeman Ovenbouwers Linie crossers Nvm Fotos Schwabmunchen Patton Ben strik Rudolf hess Dodenherdenking Speech koning dodenherdenking 2020 Bart de kok Denemarken Cs-6 Lindemans kingkong Oorlogsverhaal leo Verkrachting Nieuws archief 08 Schindlers list Casa inalco Belastingen Het parool Bridge kwai Nieuws archief 06 Der untergang Conspiracy Overlevende auschwitz Bevrijdingsdag Burgemeester amsterdam wo2 Adressen Ggz Kamp amersfoort Russenoorlog George patton Great escape Jordaan oproer Raffle Diaspora Laatste woorden mussert Titus brandsma Meer kampen wo2 Westerbork Johan heesters Noorder begraafplaats Efraim zuroff Nieuws archief 01 Termen tweede wereldoorlog Francisco boix Kadaster Contact Velser affaire De bezem Waalsdorpervlakte Nederlandsindie C en a Columns tweede wereldoorlog Oproep Oorlogsverhalen Hortusplantsoen Lippmann rosenthal Yad vashem Odessa Jeane zwinkels Radio oranje Prins bernhard Nieuws archief 03 Schietpartij marnixstraat Voortvluchtige oorlogsmisdadigers Pontonbrug Frieda menco Klaas faber Oorlogsfilms Duits verzet Fusilladeplaats weteringcircuit Schietpartij 7mei amstelveenseweg Wally van hall Fritz bauer Boeren Bloeme evers-emden Darkest hour Putdeksels wandeling noord Oproep04 Project siege Inglourious basterds Goudroof Roma sinti Schaduwkade Niod Lodewijk ernst visser Tatra t87 Bontroof Base Harry verheij De aanslag harry mulisch Werkstuk Oorlogshelden Zalman gradowski Bevrijdingslinde Als twee druppels water Joden in de wereld Anton de kom Gustav weler Miep oranje Nsb Alwyn collinson Film bankier Imhoff Disclaimer Siert bruins Asterdorp Moos cohen Joodse spelling Videos Toneelstuk anne Kampen wo2 Hitlers laatste dag Paul de groot Kurt becher Pater bleijs Herman elteschool Rob cohen Portugese synagoge Documentaire dedokwerker Al hoesseini Hitler leeft Sonny boy Les heritiers Gemmeker Grebbeberg Gerrit van der veen Johan van hulst Walter suskind Jakiw palij Jodenhoek wandeling01 Unter bauern Aanleiding tweede wereldoorlog Bariloche Saint soldiers Erelijst gevallenen Kerkstraat Jo spier Hollandsche schouwburg Wo2 stakingen Oorlogsschade Kopgeld Staatsgreep De overval Kamp prins bernhard Verzetskruis Kunstroof Wilhelmus Rapenburgerstraat Februaristaking herdenking 2016 Getto Stalag17 Aanslagen op hitler Hitlerpensioen Artis Hans teengs gerritsen D-day 1945-1948 Onbekendegracht Hendrik koot Bom kinkerbuurt Vaticaan Bert vromen Rode kruis Demjanjuk Jan koopmans Rolls royce De dokwerker Joodse huizen Joop wolff Hollandia kattenburg Tonny van renterghem De dam Heinrich boere Rede wilhelmina 291943 Pieter gerbrandy Aanklacht wo2 Dries riphagen Stadsschouwburg Fusillaties rozenoord Erebegraafplaats Zwarte front Tijdlijn adolf hitler Bombardementen amsterdam Hans calmeyer Generaal winkelman Drie van breda Hell and back Longest day Klokkenroof Staalstraat Joodse raad Treblinka Sobibor film Bombardement rotterdam Max leons Karl donitz Verzetsmuseum amsterdam Medisch contact Raoul wallenberg Jodenhoek wandeling04 Elfstedentocht Boy striped Hitlers eigenaardigheden Zwaar water Mauthausen Wo2 schande Guns navarone Polen Jan zwartendijk Nieuws archief 05 Mokums Gebouw de bazel Jodenhoek wandeling03 Red house report Homos en nazis Aha Ravensbruck Nieuws archief 09 Buchenwald hek zandvoort Oorlogsmuseum The pianist Heydrich Jacques van tol Sink the bismarck Anne frank verraden Miep gies Vliegtuigcrash amsterdam noord Bureau opk Concentratiekampen Piet meerburg Vernietigingskamp Eva tas Adolf van nol Soldaat van oranje Beethovenstraat Duits bestuur Maria altmann Der hauptman Onderduikers Kolven Gedenkplaat bloemgracht82 De ijssalon Boys from brazil Bom vanderpek Huis annefrank merwedeplein Auschwitz herdenking Wo2 pamfletten Fout omstreden 1948 later Philip mechanicus Enigma Politie amsterdam Bet van beeren Eerste film tweede wereldoorlog Fotos kamp westerbork Canada vrijstaat voor nazis Tijdlijn tweede wereldoorlog Jonkheer roel Mussert Straatnamen tijdens wo2 Nieuwezijds voorburgwal Hongerwinter Oproep06 Eagle landed Albert speer Het grote gebod Nederlandsche unie Aktion reinhard Zweden Pastorale Neurenberg Hoffmann Schietpartij cs amsterdam Nazi-artsen Rosenstrasse Joseph kolkman Anne frank boom Nederlands indie Hans hirschfeld Kellys heroes Oorlogswinter Arbeitseinsatz Joep henneboel Martin bormann Ontjoden Kinderen wo2 Schaduw overwinning Bommen wo2 Marinus jansen Reglement vva Das boot Bommenkaart amsterdam Jodenkwartier U-boot Unbroken Verzetsmonument Fokker bombardementen Bloemgracht82 Matzes Ss vrouwen Joodse synagoge Wannsee Dagboek vervolg Goelag Nu of nooit Jom hashoa Piet nak Aanslag bevolkingsregister Ben verzet Jodentram Jacob luitjens Opsporing nazis Index Terdoodveroordeeld Klokkenluider Subkampen Wo2 overpijnzing Oorlogsverhaal frans Dossiers openbaar 2021 Dagboek anne frank Wo2 onderscheiding aanvragen Moffen Po box 1142 Barneveld groep Jazzverbod Ans van dijk Oproep03 Hannie schaft Auschwitz Theresienstadt Hermans hetbehoudenhuis Kamptaal Namen monument Tora Son of saul Geroofde meubels Tante truus Reve de avonden Kristallnacht Plaquette hb Frieda belinfante Cabr Westerweelgroep Nazis Tatoeage auschwitz Oproep07 Anne frank Plaats een steen Kamp vught Amsterdamse bos Hoofdrolspelers wo2 Amsterdam wo2 Marnixstraat Mengele Jaap kaas Jodenjacht Oranjevrijbuiters Pers tweede wereldoorlog Operation amsterdam Ajax Het verzet Wilhelmina Groep 2000 Negationisme Pieter menten Indische kwestie Lou jansen Ko stevense Jose bosma Davidster Fiets inleveren wo2 Cross of iron Oskar schindler Bob scholte Slobodan mitric Karl lueger Fosforbommen Hitler Marokkaanse joden Schietpartij dedam Riphagen Wahler gosdek Moffenmeiden Meisje met rode haar Oorlogsverhaal johan2 Begraafplaats oosterbeek arnhem Surinaamse joden Atoombommen japan Verzetsherdenkingskruis Annefrankstraat Noodgeld Bergen-belsen Vichy Casablanca Nieuws Walt disney Walter rauff Muziekroof Horst schumann Walter suskind film Loe de jong Oproep05 Jerrycan Mirjam ohringer Theo dobbe Zwitserland Karel bonnekamp Holocaust museum Nieuws archief 04 Aow oud gedienden Inval familie frank Nieuws archief 07 Sobibor Shalom Herdenkingen Adolf hitler Eduard veterman Valkyrie Oproep01 Hanns rauter Stadhoudersbrief Muhlberg Deutsche reichsbahn Aristides de sousa mendes do amaral e abranches Plein 40-45 As onderwijzerhof Scarlet black Illegale parool Majoor bosshardt Come and see Journalist venema Pp groep Tina strobos Mein kampf Zwarte soldaten Verlies nederlanderschap Oorlogsverhaal johan Nieuwe kerkstraat Defiance Josef thorak Duitse grond werd nederlands Willem sassen Duivenbrigade Abraham puls SHOAH documentaire Carlton hotel Boksschool olympia Brug te ver Huizenroof Karel walet Amsterdamse verzetshelden Oproep02 Oskar groning Silbertanne Ss nebenstelle Jojo rabbit Dachau Hermans damokles Atlas Jodenhoek wandeling02 Sociaal Realisme