De Dokwerker

Hans Georg Calmeyer

Deze pagina is het gevolg van onderzoek naar wie deze 'nazi' was. Bewust plaats ik de leestekens want naarmate ik me verder verdiepte in deze man kwam ik tot de conclusie dat ik hier wel eens te maken zou kunnen hebben met de 'minst foute Duitser' uit de Tweede Wereldoorlog.

Directe aanleiding om een overzicht van nazi's (link) te maken was de film over een Duitse Jood die voor de Joodsche Raad werkte, Walter Süskind (link.) Ik raakte een beetje de draad kwijt wie nou wie was.
Maar tijdens mijn zoektocht stuitte ik op nog een Duitser die volgens velen meewerkte aan de zuiveringen, maar als je even verder kijkt kun je wat nuances aanbrengen. Süskind redde zo'n 500 Joodse kinderen, sommigen zeggen 1.000. Maar Hans Calmeyer redde duizenden Nederlandse Joden het leven, maar zijn heldendaad wordt door Nederland tot op de dag van vandaag niet erkend. De Duitsers en Israeliërs denken daar anders over.

Het beste argument om te onderbouwen dat Calmeyer geen nazi was is misschien wel zijn, helaas mislukte, poging om 6.000 Amsterdamse Joden in één keer vrij te krijgen. Maar daarover straks meer.

23 juni 1903

In de zomer van 1903 wordt Hans Georg Calmeyer in Osnabrück geboren. Hij heeft dan al drie broers waarvan er twee omkomen tijdens de Eerste Wereldoorlog. Als Hans tien jaar is gaat hij naar het gymnasium, aansluitend gaat hij studeren om jurist te kunnen worden. In 1930 studeert hij 'cum laude' af en gaat aan de slag als officier van justitie.

Calmeyer toont zich een sociaal man die zich breed oriënteerd. In 1934 krijgt hij te maken met een beroepsverbod (Berufsverbot) omdat hij Communistische uitlatingen heeft gedaan, iets wat in het nazistische Duitsland van Hitler absoluut niet getolereerd wordt.


De militair Calmeyer
Calmeyer wordt in 1939 opgeroepen voor militaire dienst, vanwege zijn opleiding wordt hij ingedeeld bij een commandopost die gegevens moet verwerken die door zogenaamde 'Flugwachen' worden aangeleverd. De Flugwachen hebben als taak het luchtruim te bewaken of er geen vijandige toestellen aan komen. De dienst die al deze gegevens bundelt en doorgeeft aan de hoogste officieren heet de Fluko (Flugwachkommandos.) Calmeyer was bij de Fluko ingedeeld en werd als zodanig met de troepen meegestuurd die in mei 1940 Nederland binnentrokken.
Waarom is niet bekend, maar óf Calmeyer werd niet voldoende vertrouwt, óf hij werd gezien als de ideale man voor een volgende, zeer belangrijke, functie.

Abteilung Innere Verwaltung

Het is maart 1941, Hitler ontvouwt zijn plannen verder die in feite al jaren bekend zijn, er is een 'Jodenvraagstuk' dat opgelost moet worden. In alle bezette gebieden worden er afdelingen opgericht die slechts één taak hebben: het in kaart brengen van Joden. Iedereen moest zich registreren waardoor het vanzelf duidelijk zou worden wie wel en wie niet van Joodse afkomst was.
Hans Calmeyer geeft leiding aan de Abteilung Innere Verwaltung van het Generalkommissariat für Verwaltung und Justiz en richt binnen deze dienst de Entscheidungsstelle op. Dit bureau besliste of iemand wel of geen Jood was. Vast staat dat op tweederde van de verzoeken (5.500) gunstig is beslist.

Van belang is te weten of deze verzoeken gedaan werden door Nederlanders die echt niet van Joodse afkomst waren of dat het ging om Joden die met vervalste papieren probeerden hun lot een andere wending te geven. Meerdere onderzoeken duiden op het laatste. Oftewel, Calmeyer besliste gunstig, hoewel hij wist dat er sprake was van vervalsingen.
Aan de ene kant kun je je afvragen waarom hij niet op alle verzoeken gunstig besliste, aan de andere kant zou dat wel erg zijn opgevallen en een aanzuigende werking hebben gehad. In vergelijking tot Walter Süskind: die redde 500 Joodse kinderen het leven door te sjoemelen met de papieren, maar via de Hollandsche Schouwburg gingen er uiteindelijk toch zo'n 60.000 Joden richting de vernietigingskampen.

Bewijs
Tja, stel dat vaststaat dat Calmeyer het leven redde van 3.500 mensen maar er net zoveel op transport liet zetten, is hij dan een nazi? Een moordenaar? Een held? Of van alles een beetje? Calmeyer wist het zelf ook niet, hij twijfelde openlijk. Calmeyer was een gewetensvol man die dus al ver voor de oorlog (1934) zelf te maken kreeg met een beroepsverbod in Duitsland.
Naar aanleiding van een boek dat over Hans Calmeyer werd geschreven en een tentoonstelling laaide de discussie weer op, was hij goed of was hij fout? Sprekend was de reacie van een Calmeyer-Jodin, want zo werden de Joden genoemd die door tussenkomst van Calmeyer de oorlog overleefden.

Henny Leefsma

Henny vindt dat er niet genoeg kan worden stilgestaan bij de Tweede Wereldoorlog dus wil zij graag haar verhaal doen. Zij was het vriendinnetje van Anne Frank waarover Anne het heeft als zij over ene Hetty schrijft. Henny wordt aanvankelijk gered door Calmeyer maar uiteindelijk beland zij toch in Auschwitz. Wonder boven wonder overleeft Henny deze hel, ze wordt bevrijdt door de Russen. Jarenlang vertelt zij op scholen wat zij heeft meegemaakt opdat 'dit nooit meer gebeuren zal'.
Tijdens de indringende gesprekken vertelt zij ook altijd over Hans Calmeyer die haar niet alleen bestempelde als Calmeyer-Jodin, maar ook een onderduikadres voor haar regelde.

Weetje 01
Henny Leefsma reist zo min mogelijk met de trein, dat roept teveel herinneringen op aan de veewagen waarmee zij werd afgevoerd naar Auschwitz.

Weetje 02
Haar zoon Ruben is al vele jaren poppenspeler, maar zet de lezingen voort nu zijn moeder dat niet meer kan opbrengen door haar hoge leeftijd, wanneer er belangstelling mocht zijn voor een lezing. Je kunt Ruben bereiken via zijn WEBSITE.


Weetje 03
Calmeyer kwam uit Osnabrück, ter zijner ere werd er in 2003 een tentoonstelling opgesteld waarbij een voormalig Joods dienstmeisje uit zijn Haagse periode aanwezig was, Marianne Willems-Hendrix. Zij bleek een van de Calmeyer-Joden te zijn en toonde haar identiteitsbewijs met de Calmeyer-stempel, waardoor zij aan deportatie ontkwam.

Marianne Willems-Hendrix

In augustus 2017 werd ik benaderd door Hans Vles die samen met nabestaanden van Marianne en het NIOD onderstaande tekst opstelde. Hinke Piersma, Senioronderzoeker bij het NIOD, dank ik hartelijk voor het toezenden ervan.

Hinke Piersma, NIOD:
Marianne Elisabeth Hendrix werd op 28 januari 1939 geboren. Ze was het derde kind van Paul Henri Hendrix en Berthe Vles die eerder al twee zoons hadden gekregen. Als enige van het vijfkoppige gezin, dat in Amsterdam woonde, overleefde ze de oorlog.

Paul Hendrix kon zijn vrouw en kinderen lange tijd vrijwaren van deportatie doordat hij een baan had bij de Joodse Raad. Toen deze eind september 1943 door de bezetter werd opgeheven, werden Berthe en haar kinderen op transport naar Westerbork gesteld.
Paul Hendrix mocht nog op en neer reizen naar Amsterdam, omdat hij betrokken was bij de financiële afwikkeling van de Joodse Raad.

In kamp Westerbork was Marianne vaak ziek. Paul en Berthe maakten zich ernstig zorgenover haar. Een niet-Joodse huisvriend bood aan om zich op te werpen als de zogenaamde biologische vader waarmee Marianne niet langer vol-Joods zou zijn en wellicht in aanmerking kwam voor vrijlating.

Met de inzet van de advocaat mr. Van Proosdij die de zaak aanhangig maakte bij Hans Calmeyer, een Duitse jurist die besliste over verzoeken tot herziening van de Joodse afstamming, lukte het om het felbegeerde Calmeyer-stempel te bemachtigen.
Marianne werd op 2 februari 1944 door haar 'biologische' vader bij de poort van kamp Westerbork opgehaald. Ze zou de rest van de bezetting doorbrengen bij een tante van moederskant die gemengd gehuwd was.

Paul en Berthe werden met hun beide zoons vanuit Westerbork naar Theresienstadt gedeporteerd. In het najaar van 1944 werden ze doorgestuurd naar Auschwitz. Berthe is met haar jongste zoon onmiddellijk na aankomst vermoord, Paul is in een buitenkamp aan uitputting bezweken en de oudste zoon is in Mauthausen om het leven gekomen.
Marianne Hendrix werd na de oorlog verder door haar tante en oom opgevoed. Ze vond werk in de zorg en in de culturele sector en trouwde met Cees Willems. Uit dit huwelijk werden een zoon en een dochter geboren.

Aan het einde van haar leven heeft Marianne Willems-Hendrix het mogelijk gemaakt dat onder auspiciön van het NIOD een onderzoek is uitgevoerd naar Hans Calmeyer die tot op de dag van vandaag omstreden is. Het resulteerde in de publicatie van een boek in 2008, maar dat heeft Marianne niet meer meegemaakt. Ze overleed op 3 juni 2004 in Amsterdam.
Het boek 'Het geval Calmeyer', geschreven door Geraldien von Freitag Drabbe Künzel, is door Marianne Willems in 'liefdevolle herinnering en dankbaarheid' opgedragen aan haar ouders, aan Van Proosdij en Calmeijer, aan haar oom en tante, en aan haar man en kinderen.

...tot zover Hinke Piersma van het NIOD...

Hans Vles werd geboren op 10 mei 1940 in Den Haag, woonde met ouders en zuster in Amsterdam in 1942 - 1945 en wel in de Euterpestraat 86 huis, schuin tegenover de SD. Zijn 100% Joodse vader was gemengd gehuwd met twee kinderen, dat heeft vier levens gered.
Over Calmeyer liet Hans Vles mij weten:
Ik heb het stuk over Calmeyer op de site van De Dokwerker gelezen en herlezen. Ik vind het een buitengewoon goed stuk dat de lezer enorm helpt, een mening te vormen over een zeer ingewikkelde kwestie: hoe goed of hoe fout was Calmeyer in WWII?
Hij redde onder vele anderen het leven van Marianne Hendrix.

Zeer in het oog springend ontlastend bewijs

Helaas, een mislukte poging pleit misschien nog wel het meeste voor Hans Calmeyer. 6.000 Portugese Amsterdamse Joden probeerde hij te redden door met vervalste papieren op de proppen te komen waaruit zou moeten blijken dat de grote groep tot een ander ras zou behoren.
Bekend is dat andere Duitse diensten het niet vertrouwden en anders beslisten.

Duits eerbetoon
Na de oorlog zit Hans een tijdje vast maar het kwam niet tot een proces en hij verhuisde terug naar zijn geboorteplaats waar hij in dienst tad van de regering als officier van justitie, een functie die hij voor de oorlog ook had.
Voor de Duitsers is hij veruit de grootste redder van Joodse levens in de Tweede Wereldoorlog die tussen 1941 en 1945 een haast onmogelijke balans moest zien te vinden tussen een humanitair beleid en het patriotisme dat door Duitsers toch als uiterst vanzelfsprekend wordt beschouwd.

Na de Yad Vashem onderscheiding in 1992 kende zijn geboortestad Osnabrúck hem in 1995 de 'Möser-Medaille' toe vanwege de unieke en grootse wijze waarop hij Nederlandse Joden het leven redde.

Peter Niebaum is een Duitse onderzoeker/ schrijver die de biografie van Hans Calmeyer schreef waarvan in 2003 een sterk verbeterde versie verscheen. Ein Gerechter unter den Völkern. Hans Calmeyer in seiner Zeit (1903-1972.) Er is ook een Duitse WEBSITE gemaakt over Calmeyer.

Conclusie

Calmeyer staat voor sommigen te boek als een nazi, maar deze Duitse jurist was zeker geen doorgewinterde nazi, pas vele jaren later werd dit erkent, hoewel in Nederland niet.
De meeste documenten waarmee de Joden aan kwamen zetten waren vervalsingen, vaak zelfs door een leek nog te doorzien, maar Calmeyer verleende bij de kleinst mogelijke opening al vrijstelling. Hierdoor kwam hij vaak in botsing met officieren van andere Duitse diensten omdat er hierdoor te weinig Joden op transport konden worden gezet.

Op het kantoor van Calmeyer wisten meerdere mensen van zijn ruimhartige beleid, zij werkten mee door ook papieren te vervalsen waardoor nog meer mensen de dans konden ontspringen. De meest realistische schatting van levens die hij op deze manier redde is 5.000. Na de oorlog werd hij niettemin gearresteerd, maar nimmer voor een rechtbank gebracht omdat al snel duidelijk werd dat hij geen nazi was maar juist alles in het werk had gesteld velen een triest lot te besparen.

Calmeyer stierf als vrij man op 69-jarige leeftijd in 1972 in zijn geboorteplaats in Duitsland. Daarna kwam er steeds meer informatie over zijn goede daden naar buiten waarop de Israeliërs in 1992 besloten hem postuum de Yad Vashem onderscheiding te geven.

Ik houd mij vast aan de Yad Vashem stichting die jarenlang onderzoek naar hem heeft gedaan en honderden getuigen heeft opgespoord en gehoord. Een onderscheiding van Yad Vashem wordt alleen uitgereikt als er in de ogen van de stichting geen enkele twijfel is.

Van het feit dat Calmeyer in Nederland nooit tot verzetsheld zal worden opgewaardeerd ben ik me wel bewust. Ik sluit me aan bij wat een naaste medewerker (Van Proosdij) van Hans Calmeyer in 1998 over hem zei: "onder de gegeven omstandigheden kon het haast niet beter."

Het boek van Geraldien von Frijtag Drabbe Künzel: 'Het geval Calmeyer' kwam in september 2008 uit.