De Dokwerker

Getto, waar komt dat woord vandaan?

'Getto' is een Italiaans woord voor 'metaalgieterij' en werd voor het eerst gebruikt aan het begin van de zestiende eeuw, maar het was ook in Italië waar Joden voor het eerst bij elkaar gingen wonen omdat hun rechten meer en meer werden ingeperkt. Het is niet bij toeval dat dit in het Katholieke Italië gebeurde.
Reeds in de twaalfde eeuw steekt het antisemitisme de kop op als in het Roomse Italië bepaald wordt dat Joden separaat van de rest van de bevolking moeten gaan wonen.

Getto is een wijk in Venetië waar voorheen een metaalgieterij stond en de Joden naar verbannen werden.

De Koopman van Venetië
Wie Shakespeare kent heeft vast dit boek wel eens gelezen. Het boek is in 1597 geschreven en gaat over een Jood die publiekelijk beledigd wordt door een Italiaanse koopman. Als deze Antonio later geld nodig heeft klopt hij bij Shylock, de Joodse geldschieter, aan.
Het contract wordt getekend en Shylock bedingt dat als hij het geld niet van Antonio terugkrijgt hij recht heeft op een pond vlees uit het lichaam van Antonio. Die dag komt en Shylock eist het hart van de wanbetaler. Een spel ontstaat waarvan ik de uitkomst niet zal verraden. De kern van het verhaal is echter dat er sprake is van antisemitisme en slim zaken doen.

Rome is de bakermat van het antisemitisme dat zich snel uitspreid over Italië met als tragisch dieptepunt de vorming van een getto in Rome dat ook als zodanig wordt aangemerkt.

Was er een getto in Amsterdam tijdens WOII?

Eerst maar eens een omschrijving
Een getto is een deel van een stad waar gelijkgezinde mensen met elkaar wonen, maar geïsoleerd van andere stadsbewoners.
In de oorlog was er spake van gedwongen gettovorming. Later, zeker in de Verenigde Staten, zochten bevolkinsgroepen elkaar op om samen in een wijk te wonen. Er zijn wijken waar zeer racistische zogenaamde 'gaggers' wonen. Uit vrije wil, maar daar was met betrekking tot de Joden in de oorlog zeker geen sprake van.

Toelichting
Onder gelijkgezinde mensen kun je verstaan: dezelfde gedachten, hetzelfde geloof, dezelfde afkomst of huidskleur. Kortom, als een groep een grote gemeenschappelijke deler heeft zou je kunnen spreken van een hechte groep die op de een of andere manier bij elkaar willen horen of zijn.
Dat sluit niet uit dat er geen contact met andere groepen is, maar binnen de groep heerst saamhorigheid. Ook bepaalde normen en waarden worden gedeeld, 'geïsoleerd' kun je vervolgens nog onderverdelen in 'vrijwillig' of 'gedwongen'.

De term 'getto' heeft voor de meeste mensen een negatieve lading maar mensen die zich onderling met elkaar verbonden voelen en daarom bij elkaar willen wonen leven in een leefgemeenschap, niet in een getto. Toch zoeken mensen met een grote overeenkomst elkaar vaak op. Zo ontstaan Joodse wijken maar, hetzelfde geldt voor Turkse wijken in Duitse steden of Arabische wijken in Jeruzalem.

Misverstand
Wat je vaak leest met betrekking tot getto's is dat het zou gaan om arme mensen, dat is wel vaak zo, maar niet per definitie. De beste omschrijving is dan ook:
Een getto is een woonwijk waar overwegend mensen wonen uit een specifieke bevolkingsgroep en dat die groep opvalt door haar gesloten karakter.
Het 'grotendeels' afgesloten zijn van de rest van de stad is optisch zo voor de buitenstaanders, de mensen binnen de groep ervaren dat heel anders. Pas als er sprake is van dwang, zoals in de Tweede Wereldoorlog, spreken we van een afgesloten deel van de stad waar alleen ... wonen. Dat het woord getto meestal in verband wordt gebracht met Joden is iets typisch Europees. In de Verenigde Staten denkt men doorgaans aan een honderd procent samenstelling van het getto door Afro-Amerikanen.

Termen als 'achterbuurt', 'jodenhoek', 'jodenkwartier', 'afgesloten wijk' hebben door de jaren heen het woord getto haar negatieve lading gegeven.

Maar er is ook een andere kant, in Amsterdam is een restaurant dat 'getto' heet en waar voornamelijk homoseksuele inwoners van de stad komen. Op zich zou je dit dus als 'positief' uit kunnen leggen. Of de uitbaters een diepere bedoeling met de benaming hebben is mij niet bekend.Wat nabestaanden van slachtoffers ervan vinden evenmin.

Getto van Warschau

Toen Hitler in 1939 Polen binnenviel begon hij vrijwel direct aan wat hij al jarenlang had aangekondigd; de wereld verlossen van het probleem 'Joden'. Het 'Jodenvraagstuk' was voor Adolf Hitler oplosbaar, hij dacht alleen in termen van haat, het kwaad moest uit de samenleving gesneden worden.
Het getto van Warschau bestond drie jaar lang. De nazi's hadden een deel van de stad afgesloten, alleen Joden mochten erin en niemand mocht eruit. Medische zorg, voedsel en drinken werd door de Duitsers van buitenaf geregeld. Toen de concentratie- en vernietigingskampen op volle toeren draaiden werden de Joden uit het getto afgevoerd, net zo lang totdat de wijk praktisch leeg was. Bijna een half miljoen mensen uit het getto van Warschau kwamen om het leven.

Gettovorming
Vaak worden bevolkingsgroepen bij elkaar gezet, maar niet zelden zoeken mensen met dezelfde achtergrond elkaar graag op omdat het met geestverwanten nu eenmaal makkelijker communiceren en dus samenwonen is. Gettovorming kan dus vrijwillig zijn of gedwongen.
Als er een hek om je buurt wordt gezet mogen we toch echt wel van gettovorming spreken en dat is wat er onder andere in Amsterdam gebeurd is. Ook al is er maar weinig bekend over de Jodenwijk, ik heb zelf (ruim na de oorlog) in een klein straatje gewoond dat thans een van de populairste straatjes van Amsterdam is, maar wat tijdens een deel van de oorlog hermetisch afgesloten was van de buitenwereld en waarin op een stuk van 120 meter rond de vijftig mensen zijn weggevoerd.

Door Joden naar een deel van de stad te brengen kon de bezetter controle op deze groep uitoefenen, het was ook niet de bedoeling de Joden weer naar huis terug te laten keren, ze moesten werken in speciaal daarvoor ingerichte kampen en als ze niet meer van nut waren werden ze vermoord, net als diegenen die vanaf het begin al niet konden werken, zoals kleine kinderen, ouderen en zwakkeren.
De huizen van de Joden werden vaak ingenomen door Duitse officieren of pro-Duitse Europeanen die voor de Duitsers kwamen werken. De inboedel die van waarde was werd ingepikt.

Waarom zou Amsterdam GEEN getto zijn geweest?

Er is jarenlang gesteggel geweest of Amsterdam nu wel of geen getto was tijdens de oorlogsjaren. Ik vind van wel, ik zal echter ook aangeven waarom er op zich goede argumenten zijn om te veronderstellen dat er geen sprake was van een getto.
Vooropgesteld, als je overlevenden en nabestaanden vraagt dan zijn die het er niet over eens, de een zegt dat het een hel was, de ander dat het niet leuk was, maar dat het nou ook weer geen getto was waar je je niet kon bewegen. Deze meningen worden op sommige sites nog altijd geuit. Op zich ook niets mis mee, het is goed dat er van gedachten wordt gewisseld en bij wat ik doorgaans zie, hoor en lees voert respect de boventoon.

Om in aanmerking te komen voor een vergoeding van de Duitse staat maakte het verschil of er sprake was van een getto. De repressie in een getto is anders dan wanneer er sprake is van de bezetting van een stad waar toevallig (!) veel mensen met eenzelfde achtergond wonen. Tijdens de oorlog waren er drie gebieden waar relatief veel Joden woonden, een deel is afgesloten geweest, een ander deel was niet af te sluiten, het gebied was daar eenvoudigweg te groot voor.
Hoewel Warschau ook werd afgesloten is het verschil met Amsterdam dat daar veel meer Joden woonden en dat de verhouding Jood en niet-Jood een totaal andere was dan in Amsterdam. Bijvoorbeeld de Staalstraat bevond zich in de Jodenbuurt, maar meer dan de helft was van niet-Joodse afkomst. Maar als je een kaart bekijkt van Amsterdam tijdens de jaren 40-45 dan zie je dat Joden overal woonden, soms in zeer kleine concentraties.

De Duitsers hadden bepaald dat Joden uit geheel Nederland in Amsterdam moesten gaan wonen, de reden zal duidelijk zijn. De meesten gaven gehoor aan deze 'oproep'.

Jodenbuurt
Het gebied rond de Jodenbreestraat, Waterlooplein, Rapenburg en Nieuwe Herengracht is van oorsprong de Jodenbuurt. De Uilenburgerstraat was typisch een Joodse straat. Later breidde het gebied zich uit tot de Nieuwmarkt, De Kloveniersburgwal, Raamgracht maar ook de Staalstraat en de Sint Antoniesbreestraat behoorden tot het tweede gedeelte van de Joodse wijk.
De Staalstraat sloot aan op het Waterlooplein, in oostelijke richting breidde de wijk zich uit via het Jonas Daniël Meijerplein naar de Plantage, Weesperstraat en het Weesperplein tot aan de Nieuwe Kerkstraat. Rond Artis bevinden zich de Hollandsche Schouwburg en het Verzetsmuseum.

Maar ook de Transvaalbuurt had een flinke Joodse bevolking. Tenslotte noem ik de Rivierenbuurt waar de wat meer vermogende Joden woonden. Bekend is dat bijvoorbeeld prominente leden van de Joodsche Raad er woonden.

Als er meerdere buurten zijn en in alle 'zogenaamde' Jodenbuurten ook mensen van andere geloven wonen, kun je dan wel spreken van een getto, ook al sluit je de wijk af? Immers, er is wel sprake van isolatie maar er wonen ook andere mensen. En waren de Joden wel verplicht om in een van de Jodenbuurten te gaan wonen? Nee, maar dat had een praktische reden.

De Duitsers eisten dus dat Joden zich in Amsterdam vestigden, daarbij kregen Joodse inwoners van de stad de verplichting mensen van Joodse afkomst uit andere steden in huis te nemen. Maar voor de oorlog woonden Joden overal. Amsterdam was dichtbevolkt, nauwe straatjes, kleine huizen. Het was simpelweg niet mogelijk iedereen in de Jodenbuurten te laten wonen, vandaar de spreiding over de stad.
Als de Duitsers de kans hadden gehad zouden ze iedereen in de Jodendriehoek rond het Waterlooplein gehuisvest hebben.

Ook wordt er wel eens op de duur gewezen, hoewel pas later onomstotelijk vast kwam te staan dat er wel degelijk delen van de stad afgesloten waren geweest en dat daar voornamelijk Joden woonden die alleen met een persoonsbewijs de wijk in het uit kwamen, maakt de duur niet uit. Het doel was om Joden bij elkaar te brengen om ze eenvoudiger af te kunnen voeren.
En dat ging snel, zeer snel. De vrachtwagens reden af en aan, in zeer korte tijd werden er duizenden Joden afgevoerd, al snel haalden de Duitsers de hekken weg om ze te vervangen door borden: 'Juden Viertel'.

UPDATE 2013: Duitsland erkent gettostatus Amsterdam

Het VBV (Verbond Belangenbehartiging Vervolgingsslachtoffers) zegt dat het overeenstemming heeft bereikt met Duitsland dat geheel Amsterdam de status van getto tijdens de bezetting krijgt. Als ik de berichten echter goed bestudeer is er nog helemaal geen sprake van de erkenning waar het VBV het over heeft, maar we wachten hoopvol af.
Als dit wel doorgaat betekent dat zo'n 1.500 mensen alsnog recht krijgen op een Duitse uitekring omdat ze tewerk waren gesteld door de nazi's. Dit aantal kan nog hoger uitvallen als de gevallen van 2004 erbij worden betrokken.
Het gaat dus om slavenarbeidgeld dat alsnog moet worden uitgekeerd.

UPDATE 2014: regeling definitief

In januari werd bekend dat er een definitieve regeling is overeengekomen. Mensen die tijdens de Tweede Wereldoorlog vrijwillig arbeid hebben verricht komen in aanmering voor een eenmalige uitkering van 2.000 Euro.
Niet, zoals aanvankelijk de wens was, heel Amsterdam, maar drie stadsdelen betreft dit. De Jodenbuurt in het centrum, de Rivierenbuurt in zuid en de Transvaalbuurt in oost komen in aanmerking. Jarenlang is dit opgehouden omdat het volgens de Duitsers zou gaan om vrijwillige arbeid en niet geheel Amsterdam een getto zou zijn geweest. Met de huidige oplossing lijkt er een compromis te zijn gevonden.
Tot in hoeverre iemand vrij is in een getto is altijd de vraag gebleven. De vraag of Amsterdam een getto was is thans ook beantwoord. Er is nu een einde gekomen aan alle onzekerheid.

UPDATE 2015: Asterdorp ook getto

Joden die in de oorlog in Asterdorp (link) hebben gewoond kunnen eveneens een beroep doen op een uitkering.

Het aantal mensen dat nog in leven is en een beroep kan doen op deze eenmalige uitkering is niet bekend, naar schatting zal het om 3.500 mensen gaan omdat ook eerder afgewezen aanvragen opnieuw beoordeeld zullen worden omdat de regels nu duidelijk zijn.

Alvorens ik verder ga een dankwoord. Max. C. van der Glas (Natanya, Israël) heeft mij volledig op het juiste spoor gezet om tot dit onderwerp (getto) te komen. Max schreef in 2008 een zeer interessant stuk:
Was Amsterdam tijdens de Duitse bezettingsjaren 1940 / 1945 een getto? Zonder zijn inzichten en de door hem in zijn verhandeling opgenomen foto's was ik waarschijnlijk nooit tot het hoofdstuk 'getto' gekomen.

Tot mijn grote spijt en verdriet is Max zaterdag 12 maart 2016, overleden.

Getto Amsterdam
In veel Europese steden waren er getto's. In Amsterdam speelde iets soortgelijks zich af. Wie de buurt rond de Staalstraat bijvoorbeeld een beetje kent weet dat er wat grachtjes en straatjes zijn, maar dat je dit buurtje slechts via vier toegangen in kan. Al die wegen hebben een brug. De Duitsers versperden de toegang tot de bruggen waardoor het ook niet mogelijk was de buurt zonder toestemming in te komen.
Met andere buurten ging het net zo. Bruggen werden dikwijls opgehaald om een buurt af te sluiten of om de toegang te controleren. In 1941 eisten de Duitsers dat de ongeveer 160.000 Joden die in Nederland woonden zich in Amsterdam gingen vestigen. Hierdoor steeg het inwonersaantal van de stad explosief.

De Rivierenbuurt trok de meeste Joden aan omdat de huizen daar groter waren en beter, vier van de tien Nederlandse Joden woonden in dit stadsdeel. Vijftig procent in andere delen van de stad. Slechts tien procent van de Nederlandse Joden woonden in 1942 nog buiten Amsterdam.

Joodse Raden
De getto's, waar dan ook, hadden Raden die op bevel van de Duitsers waren opgericht, ze zouden bedoeld zijn om het leven aangenamer te maken, in werkelijkheid kregen de Duitsers zo een goed beeld van de samenstelling.
Ook Amsterdam had zo'n raad, dat die niet zo'n fraai verleden heeft heb ik elders (link) al toegelicht maar de Raad kon ook niet veel, tegenwerken zou zo mogelik nog grotere gevolgen kunnen hebben. De Joodse Raad raadde de Joden aan een Jodenster te dragen, een 'J' in hun persoonsbewijs te laten zetten en naar Amsterdam te verhuizen. Dit waren verplichtingen die de Duitsers oplegden en die de Raad maar had uit te dragen.
Op het moment dat de Raad niet protesteerde toen er door de Duitsers een reisverbod werd ingesteld en delen van de stad waar met name Joden woonden werden afgesloten was de Raad totaal vleugellam want de bedoelingen van de Duitsers waren duidelijk.

In de Sarphatistraat zat 'Liro', een bankiershuis dat officieel Lippmann & Rosenthal heette. Alle Joden in Nederland werden verplicht hier een rekening te openen. Liro was een gerenommeerd Joods bankiershuis waar al veel Joden zaken mee deden. Maar nu moesten alle Joden hier hun tegoeden, spaarbrieven en verzekeringen onderbrengen. De Duitsers konden dan gemakkelijker aan het geld van de Joden komen als ze op transport waren gezet.

Nadat de Joden waren weggevoerd kwamen al rap de verhuiswagens van NSB'er Abraham Puls om de huizen van de gedeporteerden leeg te halen. Veel werd verkocht, wat echt van waarde was vervoerde Puls naar Duitsland. Makelaar en bankier Otto Rebholz moest de waardepapieren verkopen en levensverzekeringen innen waarna alle tegoeden door Duitsland gebruikt werden voor de oorlogsindustrie.
In de oorlog draaide de Amsterdamse beurs gewoon door, aandelen van Joden die toch niet meer terug zouden keerden werden door Otto Rebholz van Liro overgenomen en verkocht. De beursmannen kenden de reputatie van Rebholz maar deden alsof hun neus bloedde.

De Joodse firma Katz verdiende aan de handel in kunst met de nazi's vele miljoenen maar wisten zelf veilig weg te komen door in 1941 naar Zwitserland en Spanje te verhuizen. Na de oorlog stelden zij dat ze veel kunst achter hadden moeten laten dat door de Duitsers vervolgens geroofd zou zijn. Veel van die kunstwerken werden teruggevonden.
Stukken die zij goed gedocumenteerd hadden konden ze tegen een schappelijke prijs terugkopen.

In het Amsterdamse Rijksmuseum hangen twee portretten van Maerten van Heemskerck die door de firma Katz in 1948 geschonken zijn als dank voor de mogelijkheid 'hun' kunstvoorwerpen terug te mogen kopen. Veel van deze kunst was afkomstig van Joden uit de Jodenhoek. Die kregen er een niet in verhoudingstaande vergoeding voor maar tekenden wel een verklaring dat zij de kunst vrijwillig aan Katz hadden verkocht waardoor die, ook na de oorlog, gezien werd als rechtmatige eigenaar.
De Joden konden hun buurt niet of nauwelijks uit, met geld konden ze nog iets, ze hadden geen andere keuze dan hun antiek en schilderijen te verkopen.

Zo werd een buurt geknecht en haar bewoners verplicht al hun bezittingen af te staan. Het Amsterdamse getto was een feit! De Staalstraat
Midden in de oorlog, toen de 'oplossing van het Jodenvraagstuk' zich in de finale fase bevond werden ook in de Staalstraat de meeste Joden uit hun huizen gehaald en vergast. De oorspronkelijke bewoners van Staalstraat 13 huis, een hoog en twee hoog waren Joods, in ieder geval die van een hoog zijn verraden en werden uit hun huis gehaald om nooit meer terug te keren.

Een van de eerste razzia's in februari 1941 vond plaats in de Staalstraat (link.) Terugkeer
Van de ongeveer 160.000 Joden in Nederland zijn er zeker 102.000 vermoord, dat is 75%, een ongekend en onvoorstelbaar hoog aantal. In andere landen zijn meer Joden vermoord, maar verhoudingsgewijs in Nederland het meest omdat het bevolkingsregister zo goed was!
Om deze reden heeft Engeland nog altijd geen bevolkingsregister zoals wij dat in 1940 wel al hadden.

Aantal weggevoerde Joden in Europa
Polen: 3.000.000
Sovjet-Unie: 1.000.000
Overig Oostblok: 1.000.000
Duitsland: 160.000
Nederland 107.000
Frankrijk: 80.000
België: 25.000

TER DOWNLOAD: DE TWEEDE WERELDOORLOG - MAX C. VAN DER GLAS

Amsterdam een getto

Niet iets om trots op te zijn, maar Amsterdam is uiteindelijk erkent als getto tijdens de Tweede Wereldoorlog. Dat Joden verspreid over de stad woonden, de afsluiting van korte duur was en dat er ook anderen woonden in het getto doet niets af aan de omstandigheid.
Delen van de stad waren hermetisch afgesloten, er woonden relatief gezien veel Joden en het enige doel van de bezetter was 'controle' en een snelle deportatie.

De Nederlands Spoorwegen en het Gemeentelijk Vervoerbedrijf werden goed betaald voor iedere passagier die zij vervoerden. Om de kaartjes te kunnen kopen moesten de Joden al hun geld en bezittingen inleveren waarvan de kosten werden voldaan. De waarde van de spullen werd geregistreerd door leden van de LIRO (link.)

Als er op zondag transporten plaats vonden berekenden de vervoersmaatschappijen dubbele kosten, de Duitsers vonden dit geen enkel probleem en lieten de Joodsche Raad dit regelen.

Veel Joden zijn verraden door Nederlanders voor een premie van 7,50 gulden. De meeste uithuiszettingen gebeurden door Amsterdam politie-agenten. De registratie en het betalen van het vervoersbewijs werd door Nederlandse Joden gedaan. Het vervoer vond plaats in voertuigen die door Nederlandse machinisten/ bestuurders werden gereden.
De kaartcontrole vond plaats door Amsterdammers als u en ik.

Gettofonds

Voor mensen die niet gedwongen te werk werden gesteld in een getto werd het Duitse Gettofonds in het leven geroepen. Er werd eenmalig tweeduizend Euro toegekend aan hen die in een getto woonden en er niet-gedwongen werkten. Voor diegenen die wel gedwongen werden om te werken is er reeds de regeling voor Joodse vervolgingsslachtoffers.
Amsterdam is erkend als getto in de periode 15 september 1941 tot en met 30 september 1943. Er kan, bleek mij bij het schrijven van een update van deze pagina, geen aanspraak meer worden gemaakt op de vergoeding.