De Dokwerker

De Tweede Wereldoorlog met een link naar Amsterdam


Door de ogen van Ben Verzet

Eerst iets verhelderen

Er was één Jodenhoek en er waren drie Jodenbuurten. Ook was er een getto, maar dat was kleiner dan welke Jodenbuurt dan ook. Dat zit zo. De Duitsers Hollandsche Schouwburg wezen drie gebieden aan als Jodenbuurt:

Oost - de Transvaalbuurt
Zuid - de Rivierenbuurt
Centrum - de Jodenhoek


Het getto was een deel van de Jodenhoek dat afgesloten werd door de Duitsers, hoewel dit afsluiten formeel maar een dag duurde bleven de borden 'Judenvietel' staan en de beperkingen gelden. Sommige straten golden als 100% Joods, daar werd dan een bord 'Jodenstraat' geplaatst door de bezetter.

Jodenhoek

Jodenhoek, jodenbuurt, jodenkwartier, het zijn termen die enigszins een bijklank hebben, zeker als je terugdenkt aan de gevolgen van de Shoah. Meer dan honderduizend Nederlandse Joden overleefden de kampen die de Duitsers hadden ingericht niet.
ANNE FRANK was daar één van. Duizenden Joden werden uit hun huizen gehaald en naar de Hollandsche Schouwburg gebracht om van daaruit op de trein te worden gezet naar een van de 1.500 Duitse concentratiekampen.

Onderaan tref je veel plekjes aan in Joods-cultureel Amsterdam, zo kun je binnen betrekkelijk korte tijd fraaie wandelingen maken door bijvoorbeeld de Plantagebuurt. Daar heb je geen gids voor nodig.

Oorlog in blik
In ruim vijf minuten loopt de navolgende film (klik op het plaatje) van het Centraal Station via de Dam, het Muntplein en de Staalstraat naar het Waterlooplein om weer te eindigen bij het CS.


Ik heb in de Staalstraat gewoond, ook Jodenbuurt, daar was ik kind aan huis bij een 'gemengd' gezin waarvan de Duitse Joodse vrouw in de oorlog haar buren verraadde omdat ze hun huis mooier vond dan dat van haarzelf. Ik kwam daar ver na hun dood pas achter, gelukkig misschien ook maar. Het zogenaamde Judenviertel was het gebied dat de Duitsers beschouwden als Joods woongebied en dat tijdens de oorlogsjaren ook lange tijd afgesloten is geweest. Hierdoor was er ook in Amsterdam sprake van een getto.

Jodenkwartier en Getto zijn niet hetzelfde

Pas ver na de oorlog werd er vastgesteld dat er sprake is geweest van een Amsterdam getto, dat betrof onder andere de Staalstraat, maar ook het Waterlooplein en Uilenburg. Echter, aan het eind van de Nieuwe Uilenburgerstraat was een brug, daar hield het Jodenkwartier niet op want ook Rapenburg viel hier binnen. De Duitsers plaatsten bij deze brug een hek dat je het 'Judenviertel' binnenging, hiermee was het getto vanaf deze brug (Peperbrug) een feit.

De Jodenbuurt betrof de Jodenbreestraat, Nieuwe Uilenburgerstraat, Vlooienburg, Waterlooplein, Staalstraat, Kloveniersburgwal, Rapenburg, een deel van de Valkenburgerstraat, de Nieuwe Herengracht, Nieuwmarkt, Sint Antoniesbreestraat, de Plantagebuurt, Weesperstraat en het Weesperplein. Vele groter dus dan het getto.

Later verhuisde ik naar Rapenburg, dat was in een nieuw pandje dat sinds de oorlog (tot 1981) er als vervallen bij had gestaan. Pas laat heeft men dit pand dus neergehaald om plaats te maken voor nieuwbouw, dat was noodzakelijk omdat het tijdens de hongerwinter was leeggehaald. Er hadden Joden gewoond die door de Duitsers vermoord waren, buurtbewoners haalden alles wat brandbaar was (houtroof) uit Rapenburg 22 waardoor het op instorten kwam te staan, zo heeft het huis er dus nog veertig jaar bij gestaan.
Totdat ik er kwam wonen.

Jodenkwartier anno nu
De Jodenhoek en het Jodenkwartier is ook weer niet hezelfde. Het Jodenkwartier beslaat ruim een vierkante kilometer en zit ingeklemd tussen het Meester Visserplein, Jonas Daniël Meijerplein, de Plantage Doklaan, de Plantage Kerklaan en de Plantage Middenlaan. Dit heeft drie oorzaken, bijvoorbeeld de Staalstraat en de Nieuwmarkt zijn door de deportaties geen Jodengebied meer, veel Joodse gezinnen keerden niet meer terug.
Joden die wel terugkwamen en Joden die ondergedoken hadden gezeten zochten elkaar op, zij wonen nu voornamelijk in Buitenveldert. Waarom er toch nog van een Jodenkwartier wordt gesproken is omdat een aantal Joodse instellingen in de Plantage de krachten hebben gebundeld. De naam Jodenkwartier is een directe verwijzing naar het Duitse 'Judenviertel', in feite nu dus niet meer hetzelfde, maar toeristen zal deze benaming aanspreken.

Geschiedenis
In vroeger eeuwen (rond 1584) kwamen Portugese Joden naar Amsterdam, later ook Oost-Europese en in de dertiger jaren van de vorige eeuw zochten veel Duitse Joden hun toevlucht tot het veiliger gewaande Amsterdam. De Jodenhoek ontstond als vanzelfsprekend doordat Joden bij elkaar in nieuwe wijken gingen wonen. De voornaamste wijk was die rond de Nieuwmarkt waarvan de Jodenbreestraat de 'hoofdstraat' was.
Doordat Joodse winkels in plaats van op zaterdag op zondag de deuren openden wisten ook veel niet-Joodse Amsterdammers de buurt te vinden. In aanloop naar de Tweede Wereldoorlog verhuisden veel Joden die het wat breder hadden naar Oost en de Rivierenbuurt. De armere Joden bleven in het oorspronkelijke Jodenkwartier wonen.

Als we helemaal teruggaan naat het allereerste begin, rond 1492, zien we dat rond de Montelbaanstoren de eerste Joden komen wonen. Later verplaatste het werkelijke centrum zich. Vrijwel alle Amsterdamse Joden woonden op en rond het Waterlooplein. Hoewel we de Sint Antoniesbreestraat in één adem tot de Jodenhoek rekenen is niets minder waar.
De Jodenbreestraat heet zo omdat er Joden woonden en in de Sint Antoniesbreestraat, zoals de naam ook al doet vermoeden, vooral Christenen. De Jodenbreestraat heette eigenlijk de Breedestraat. Dat Joden ook massaal in de Jordaan zouden hebben gewoond is feitelijk onjuist.

Tweede Wereldoorlog

De nazi's vielen op 10 mei ons land binnen, binnen vijf dagen was de overgave een feit. De bezetter lag knokploegen en nationaal-socialistische bewegingen geen strobreed in de weg, Joodse Amsterdammers werden zonder enige aanleiding in elkaar geslagen en hun bezittingen werden vernield of gestolen.
In februari 1941 namen de razzia's extreme proporties aan, niet-Joodse Amsterdammers kwamen in opstand, dit leidde uiteindelijk tot de Feburaristaking. De gemeente hield zich helaas afzijdig, die adviseerden niet-Joden zelfs om elders woonruimte te zoeken. Hierdoor ontstond het getto.

De nazi's plaatsten borden en hekken met prikkeldraad rondom de wijk, op de borden stond 'Joodsche wijk, Juden Viertel'. De Duitse bezetter eiste dat alle Nederlandse Joden in Amsterdam gingen wonen, vooral de armere Joden kwamen zo in de Jodenhoek terecht. Zo konden de Duitsers de Jorden betrekkelijk eenvoudig oppakken en deporteren. Via de Hollandsche Schouwburg werden ze naar de trein gebracht, de meesten zouden niet terugkeren.

Het Jodenhoeks
In de Jodenhoek is zeer waarschjnlijk het plat Amsterdams ontstaan, hoewel ook het Jodenhoeks uiteenviel in meerdere dialecten staat het in ieder geval vast dat uit deze 'hoek' veel Amsterdamse woorden voort zijn gekomen die zelfs tot over de Amsterdamse stadsgrenzen zijn ingeburgerd.
In Amsterdam wordt geen Jiddisch meer gesproken, in tegenstelling tot in Antwerpen overigens. Het lijkt erop dat het plat Amsterdams het Jiddisch heeft verdrongen. Jiddisch heeft niets met het Hebreeuws te maken, dat legde ik elders (link) al eens toe.

Jiddisch komt van 'Joods' en 'Duits', het waren Duitse Joden die deze taal ontwikkelden.

Maar, zoals gezegd, het Jiddisch stond aan de wieg van het Plat Amsterdams maar binnen het Jiddisch waren er dus ook verschillende tongvallen. Tussen de dertiende en twintigste eeuw zijn Joden uit verschillende contreien op de vlucht geslagen. Vaak kwamen ze in het tolerante Amsterdam terecht waardoor een mengeling van talen leidde tot een bepaalde uitspraak van zowel Jiddische als Nederlandse woorden. Het is heel goed denkbaar dat slavische invloeden van de 'a' meer een 'oa' hebben gemaakt.
De Joden woonden rondom het Waterlooplein, in de Jodenhoek dus. Maar Joden en Amsterdammers mixten goed, beter dan in andere delen van Europa. Goed voorbeeld is Antwerpen, ik kom daar straks nog op terug. Amsterdammers uit de Jordaan voelden zich als buitenbeentjes goed thuis bij de Joden die ook niet alledaags waren. Maar er was meer!

Het bargoens verbond de Joden en de Jordaners meer dan we denken. Er woonden veel 'boefjes' in de Jordaan die hun 'werkgebied' rondom de Wallen hadden, dat gebied grenst nog altijd aan de Jodenhoek, dat was destijds niet anders. Onder Plat Amsterdams scharen we soms woorden uit het bargoens en het Jiddisch maar andersom gebeurde dat net zo goed, zo ontstond een mix van woorden die uit alle windstreken afkomstig konden zijn maar op de een of andere manier verbonden waren aan het Jiddisch of het bargoens.
Je kunt dus stellen dat het Plat Amsterdams ontstaan is door de Joden die het Jiddisch introduceerden en de 'boeventaal' van de Wallen. De Jordaners waren beide totaal van elkaar verschillende groepen gewend. Maar toch was er ook binnen het Jiddisch sprake van groepsdialect.

Ik had het eerder al eens over buurtwoorden en uitspraken. Binnen de Jodenhoek werd er onderling door grote groepen met een bepaalde tongval gesproken en deden andere woordjes hun intrede. Stel je voor dat Portugese Joden elkaar treffen en elders Oostenrijkse Joden, het is logisch dat ze woorden uit hun eigen taal vaak gebruikten.

Antwerpen
Ik had het er al even over, in Antwerpen wordt, in tegenstelling tot in Amsterdam, nog Jiddisch gesproken. De reden is simpel, de Belgen waren minder vriendelijk dan de Nederlanders, dat is nooit echt veranderd. In Antwerpen heb je straten waar alleen Joden wonen, dat is in Amsterdam ondenkbaar. Als je mengt met de plaatselijke bevolking ontstaat er haast als vanzelfsprekend een mengeling van taal en neem je woorden van elkaar over.
Maar de basis (het Jiddisch) is dus hetzelfde en dat is de reden waarom iemand die Plat Amsterdams spreekt iemand die Plat Antwerps praat goed kan verstaan. Zo was ik eens in een kroeg in Antwerpen met wat maten uit Amsterdam, we bestelden 'rap van de tong' waarop de barkeeper gelijk zei "komen jullie soms ut Amsterdam"?

Waterlooplein
De bakermat van het Plat Amsterdams zoals dat tegenwoordig vooral nog in de Jordaan wordt gesproken is dus niet de Jordaan of de Wallen maar het Waterlooplein. Dat daar nauwelijks nog iemand Plat Amsterdams praat komt misschien wel omdat daar nu het stadhuis staat [|:-)

We weten nu dus twee dingen: de sterkste concentratie Joden was op het Waterlooplein en het plat Amsterdams is afgeleid van het 'Jodenhoeks'.

PROJECT INVENTARISATIE JOODS CULTUURHISTORISCH ERFGOED STADSDEEL CENTRUM AMSTERDAM

"Gij, die de grachten van onze oude Jodenbuurt doorloopt, bedenkt, dat gij een nieuw Pompeji bezoekt".
Prof. Dr. J.A. van Praag

Zoek dit document op voor een zeer compleet overzicht van Joods erfgoed met aanbevelingen. Ik heb het document maar in verband met auteursrechten kan ik het niet ter download aanbieden.

We beginnen bij het begin

Maar daar zijn er drie van, of eigenlijk zelfs vier. Of je komt vanuit de stad of vanaf het Centraal Station. Wandeling 01 start bij de Blauwbrug, wandeling 02 bij het Waterlooplein en tenslotte nog een route die zich rond de Jodenbreestraat bevindt.
Als je loopt vanaf het Centraal Station ga je richting de Nieuwmarkt. Je kunt ook de metro nemnen, één halte is de Nieuwmarkt, dan ga je de Sint Antoniesbreestraat in, twee haltes met de metro betekent uitstappen op het Waterlooplein, dan sta je feitelijk direct al op ons vertrekpunten.

Staalstraat
Afgezien van de drie hoofdroutes heb ik een band met de Staalbuurt, daar zal ik meer over vertellen op de pagina die over de STAALSTRAAT gaat. Die pagina zal telkens worden uitgebreid.

Kaartje Jodenkwartier wandeling een (Waterlooplein)

Hieronder een kaartje van Google van een deel van het Jodenkwartier
(klik erop om naar de wandeling te gaan)


Kaartje Jodenkwartier wandeling twee (Plantage)

Hieronder een kaartje van Google van een deel van het Jodenkwartier
(klik erop om naar de wandeling te gaan)


Kaartje Jodenkwartier wandeling drie (Uilenburg)

Hieronder een kaartje van Google van een deel van het Jodenkwartier
(klik erop om naar de wandeling te gaan)


Ben Verzet

Per e-mail kun je mij altijd een vraag stellen.
Email De Dokwerker (Ben Verzet)

Alle onderwerpen van De Dokwerker

Saving private ryan Dirty dozen Ingezonden In oorlog Februaristaking Wiedergutmachung Auschwitz charlatan Foute bedrijven Jaap van velzen Oorlogsdoden Nazis zuid-amerika Zwartboek Kipp Japanse schindler Katyn Interneringskampen amsterdam Jodenmanussie Berchtesgaden Joodse invalide Ns Gaarkeukens Amsterdammers Reguliersgracht Hendrik zeeman Ovenbouwers Linie crossers Nvm Fotos Schwabmunchen Patton Ben strik Rudolf hess Dodenherdenking Speech koning dodenherdenking 2020 Bart de kok Denemarken Cs-6 Lindemans kingkong Oorlogsverhaal leo Verkrachting Nieuws archief 08 Schindlers list Casa inalco Belastingen Het parool Bridge kwai Nieuws archief 06 Der untergang Conspiracy Overlevende auschwitz Bevrijdingsdag Burgemeester amsterdam wo2 Adressen Ggz Kamp amersfoort Russenoorlog George patton Great escape Jordaan oproer Raffle Diaspora Laatste woorden mussert Titus brandsma Meer kampen wo2 Westerbork Johan heesters Noorder begraafplaats Efraim zuroff Nieuws archief 01 Termen tweede wereldoorlog Francisco boix Kadaster Contact Velser affaire De bezem Waalsdorpervlakte Nederlandsindie C en a Columns tweede wereldoorlog Oproep Oorlogsverhalen Hortusplantsoen Lippmann rosenthal Yad vashem Odessa Jeane zwinkels Radio oranje Prins bernhard Nieuws archief 03 Schietpartij marnixstraat Voortvluchtige oorlogsmisdadigers Pontonbrug Frieda menco Klaas faber Oorlogsfilms Duits verzet Fusilladeplaats weteringcircuit Schietpartij 7mei amstelveenseweg Wally van hall Fritz bauer Boeren Bloeme evers-emden Darkest hour Putdeksels wandeling noord Oproep04 Project siege Inglourious basterds Goudroof Roma sinti Schaduwkade Niod Lodewijk ernst visser Tatra t87 Bontroof Base Harry verheij De aanslag harry mulisch Werkstuk Oorlogshelden Zalman gradowski Bevrijdingslinde Als twee druppels water Joden in de wereld Anton de kom Gustav weler Miep oranje Nsb Alwyn collinson Film bankier Imhoff Disclaimer Siert bruins Asterdorp Moos cohen Joodse spelling Videos Toneelstuk anne Kampen wo2 Hitlers laatste dag Paul de groot Kurt becher Pater bleijs Herman elteschool Rob cohen Portugese synagoge Documentaire dedokwerker Al hoesseini Hitler leeft Sonny boy Les heritiers Gemmeker Grebbeberg Gerrit van der veen Johan van hulst Walter suskind Jakiw palij Jodenhoek wandeling01 Unter bauern Aanleiding tweede wereldoorlog Bariloche Saint soldiers Erelijst gevallenen Kerkstraat Jo spier Hollandsche schouwburg Wo2 stakingen Oorlogsschade Kopgeld Staatsgreep De overval Kamp prins bernhard Verzetskruis Kunstroof Wilhelmus Rapenburgerstraat Februaristaking herdenking 2016 Getto Stalag17 Aanslagen op hitler Hitlerpensioen Artis Hans teengs gerritsen D-day 1945-1948 Onbekendegracht Hendrik koot Bom kinkerbuurt Vaticaan Bert vromen Rode kruis Demjanjuk Jan koopmans Rolls royce De dokwerker Joodse huizen Joop wolff Hollandia kattenburg Tonny van renterghem De dam Heinrich boere Rede wilhelmina 291943 Pieter gerbrandy Aanklacht wo2 Dries riphagen Stadsschouwburg Fusillaties rozenoord Erebegraafplaats Zwarte front Tijdlijn adolf hitler Bombardementen amsterdam Hans calmeyer Generaal winkelman Drie van breda Hell and back Longest day Klokkenroof Staalstraat Joodse raad Treblinka Sobibor film Bombardement rotterdam Max leons Karl donitz Verzetsmuseum amsterdam Medisch contact Raoul wallenberg Jodenhoek wandeling04 Elfstedentocht Boy striped Hitlers eigenaardigheden Zwaar water Mauthausen Wo2 schande Guns navarone Polen Jan zwartendijk Nieuws archief 05 Mokums Gebouw de bazel Jodenhoek wandeling03 Red house report Homos en nazis Aha Ravensbruck Nieuws archief 09 Buchenwald hek zandvoort Oorlogsmuseum The pianist Heydrich Jacques van tol Sink the bismarck Anne frank verraden Miep gies Vliegtuigcrash amsterdam noord Bureau opk Concentratiekampen Piet meerburg Vernietigingskamp Eva tas Adolf van nol Soldaat van oranje Beethovenstraat Duits bestuur Maria altmann Der hauptman Onderduikers Kolven Gedenkplaat bloemgracht82 De ijssalon Boys from brazil Bom vanderpek Huis annefrank merwedeplein Auschwitz herdenking Wo2 pamfletten Fout omstreden 1948 later Philip mechanicus Enigma Politie amsterdam Bet van beeren Eerste film tweede wereldoorlog Fotos kamp westerbork Canada vrijstaat voor nazis Tijdlijn tweede wereldoorlog Jonkheer roel Mussert Straatnamen tijdens wo2 Nieuwezijds voorburgwal Hongerwinter Oproep06 Eagle landed Albert speer Het grote gebod Nederlandsche unie Aktion reinhard Zweden Pastorale Neurenberg Hoffmann Schietpartij cs amsterdam Nazi-artsen Rosenstrasse Joseph kolkman Anne frank boom Nederlands indie Hans hirschfeld Kellys heroes Oorlogswinter Arbeitseinsatz Joep henneboel Martin bormann Ontjoden Kinderen wo2 Schaduw overwinning Bommen wo2 Marinus jansen Reglement vva Das boot Bommenkaart amsterdam Jodenkwartier U-boot Unbroken Verzetsmonument Fokker bombardementen Bloemgracht82 Matzes Ss vrouwen Joodse synagoge Wannsee Dagboek vervolg Goelag Nu of nooit Jom hashoa Piet nak Aanslag bevolkingsregister Ben verzet Jodentram Jacob luitjens Opsporing nazis Index Terdoodveroordeeld Klokkenluider Subkampen Wo2 overpijnzing Oorlogsverhaal frans Dossiers openbaar 2021 Dagboek anne frank Wo2 onderscheiding aanvragen Moffen Po box 1142 Barneveld groep Jazzverbod Ans van dijk Oproep03 Hannie schaft Auschwitz Theresienstadt Hermans hetbehoudenhuis Kamptaal Namen monument Tora Son of saul Geroofde meubels Tante truus Reve de avonden Kristallnacht Plaquette hb Frieda belinfante Cabr Westerweelgroep Nazis Tatoeage auschwitz Oproep07 Anne frank Plaats een steen Kamp vught Amsterdamse bos Hoofdrolspelers wo2 Amsterdam wo2 Marnixstraat Mengele Jaap kaas Jodenjacht Oranjevrijbuiters Pers tweede wereldoorlog Operation amsterdam Ajax Het verzet Wilhelmina Groep 2000 Negationisme Pieter menten Indische kwestie Lou jansen Ko stevense Jose bosma Davidster Fiets inleveren wo2 Cross of iron Oskar schindler Bob scholte Slobodan mitric Karl lueger Fosforbommen Hitler Marokkaanse joden Schietpartij dedam Riphagen Wahler gosdek Moffenmeiden Meisje met rode haar Oorlogsverhaal johan2 Begraafplaats oosterbeek arnhem Surinaamse joden Atoombommen japan Verzetsherdenkingskruis Annefrankstraat Noodgeld Bergen-belsen Vichy Casablanca Nieuws Walt disney Walter rauff Muziekroof Horst schumann Walter suskind film Loe de jong Oproep05 Jerrycan Mirjam ohringer Theo dobbe Zwitserland Karel bonnekamp Holocaust museum Nieuws archief 04 Aow oud gedienden Inval familie frank Nieuws archief 07 Sobibor Shalom Herdenkingen Adolf hitler Eduard veterman Valkyrie Oproep01 Hanns rauter Stadhoudersbrief Muhlberg Deutsche reichsbahn Aristides de sousa mendes do amaral e abranches Plein 40-45 As onderwijzerhof Scarlet black Illegale parool Majoor bosshardt Come and see Journalist venema Pp groep Tina strobos Mein kampf Zwarte soldaten Verlies nederlanderschap Oorlogsverhaal johan Nieuwe kerkstraat Defiance Josef thorak Duitse grond werd nederlands Willem sassen Duivenbrigade Abraham puls SHOAH documentaire Carlton hotel Boksschool olympia Brug te ver Huizenroof Karel walet Amsterdamse verzetshelden Oproep02 Oskar groning Silbertanne Ss nebenstelle Jojo rabbit Dachau Hermans damokles Atlas Jodenhoek wandeling02 Sociaal Realisme