De Dokwerker

Misschien wel het meest memorabele Amsterdamse moment uit de Tweede Wereldoorlog

Zeker, de deportaties en concentratiekampverschrikkingen tarten ieders voorstellingsvermogen, maar op deze pagina vertel ik je iets over waar iedereen in Amsterdam het altijd heeft: de aanslag van 1943 op het Bevolkingsregister.

Er was klein verzet en er was groot verzet, links en rechts verzet en vechtersbazen die met een knokploeg op de Duitsers en NSB'ers afvlogen om ze een lesje te leren. Een van de grootste heldendaden, waar velen wel van gehoord hebben, had helaas een zeer tragisch eind, de meeste plegers overleefden de oorlog niet en de aanslag mislukte deels ook nog eens.
Toch had het effect en redde de aanslag duizenden mensen het leven.

Frieda Belinfante

Frieda was lid van Groep2000, een verzetsgroep onder leiding van een vrouw die tijdens de oorlog nooit is opgepakt, niemand wist wie zij was, niemand wist wie de andere leden waren of hoe zij heetten. Frieda werkte voor de Persoonsbewijzen Centrale (PBC). Zij nam het initiatief om een aanslag te plegen op het Amsterdamse Bevolkingsregister, na twee mislukte pogingen lukte het een groep om op 27 maart 1943 de gemeentelijke administratie van inwoners deels te vernietigen.
Frieda Belinfante wist na het verraad, zie verderop, uit handen van de Duitsers te blijven en naar Zwitserland te vluchten.

Willem Arondeus

In 1894 wordt Willem Arondeus geboren. Van jongs af aan was Willem creatief, het kwam dan ook niet als een verrassing dat Willem naar de voorloper van de latere Rietveld Academie ging. Willem was toen pas 13 jaar, maar wist al wat hij wilde.

Zijn ouders waren al even creatief, die maakten en verhuurden kostuums aan de theaterwereld. Zijn broers verhuisden naar Canada, Willem ging zijn hart achterna en verhuisde nog al eens, maar vertoefde steevast in de vrijzinnige wereld van de kunstenaars. Al in een vroeg stadium had Willem er geen enkele moeite mee voor zijn homoseksuele geaardheid uit te komen.
Midden jaren dertig verlegde hij zijn grenzen van decoratief schilderschap (van bedrijven en gemeenten had hij inmiddels al grote opdrachten gekregen), naar het schrijven.

Willem had aan het begin van de oorlog toen hij nog in Amsterdam woonde al vrij snel door dat de repressie van de nazi's tegen met name de Joden slechts één doel diende, het uitroeien van een ras. Hij ging persoonsbewijzen vervalsen en verstrekte die aan Joodse inwoners van de stad via een aantal verzetsgroepen waar wij goede banden mee had.

Weetje 01
Willem had tot 1941 een verhouding met Jan Tijssen waarmee hij in Apeldoorn samen had gewoond. In Amsterdam vond Willem het te gevaarlijk worden voor Jan, hij stuurde hem terug naar Apeldoorn, zij hebben elkaar nooit meer gezien.

Weetje 02
Vlak voordat Willem op 1 juli 1941 werd vermoord door de Duitsers zei hij tegen zijn advocate:


Weetje 03
Willems' achternaam wordt eigenlijk geschreven met een streepje op de e, zo dus: Arondéus. Alleen een straat in Haarlem die naar hem vernoemd werd is juist gespeld, straten in Amsterdam, Middelburg en Vlaardingen niet. Ook op zijn grafsteen in Bloemendaal ontbreekt het streepje.
De Stolperstein in Amsterdam is wél juist gespeld.

Gerrit van der Veen

Gerrit (link) was beeldend kunstenaar in Amsterdam, hij kreeg goed de pest in toen de Duitsers naar Duits voorbeeld ook in Nederland een Kultuurkamer instelden. Kunstenaars, schrijvende pers en artiesten waren verplicht 'lid' te worden van deze instelling die enkelt ten doel had in kaart te brengen wie de bezetter een warm hart toedroeg en wie tegen hen was.
Joden mochten niet meer optreden.

Gerrit Van der Veen weigerde direct al de zogenaamde Ariër-verklaring te tekenen en om lid te worden van de Kultuurkamer. Hij richtte een anti-groep op wat hem prompt op een arrestatie kwam te staan. Hij kwam vrij op voorwaarde dat hij zich zou gedragen, maar Van der Veen dook gelijk onder en had een gruwelijke hekel aan de Duitsers gekregen.
Uit zijn anti-groep kwam een verzetsgroep voort, een van de activiteiten was het vervalsen van persoonsbewijzen. Dat nam zelfs dermate grote vormen aan dat de PBC werd opgericht, deze Persoons Bewijzen Centrale zorgde ervoor dat alle krachten in de stad gebundeld werden.
Frans Duwaer werkte al met Arondeus samen, maar sloot zich aan bij Gerrit van der Veen. Zo ontmoetten Arondeus en Van der Veen elkaar.

Teveel valse persoonsbewijzen in omloop

De Duitsers kregen argwaan, er waren wel heel erg weinig Joden in de stad, er klopte iets niet. Nu had Amsterdam een zeer gedegen registratie bijgehouden van wie er in de stad woonde, dit Bevolkinsregister bevond zich in een voormalige concertzaal van Artis aan de Plantage Kerklaan. De Duitsers waren voornemens een aantal persoonsbewijzen te gaan controleren met de aldaar aanwezige persoonskaarten.
Van der Veen kreeg dit te horen en belegde een vergadering waarbij besloten werd het Bevolkingsregister op te blazen. Hij en Arondeus namen het voortouw.

Met springstof gaan ze op 27 maart 1943 naar binnen en blazen de boel op, de brand die daarop volgt moet zoveel mogelijk persoonskaarten vernietigen, maar de kaarten branden slecht, de Duitsers bellen de brandweer en de verzetsgroep maakt zich uit de voeten.
De brandweer blust de brand zo traag als mogelijk, het eindsresultaat is alsnog bedroevend, slechts vijftig procent van de gegevens is vernietigd.

Verraad

Gevolg: twaalf man gefusilleerd!

Op die 27^ste maart in 1943, gingen zes als politieman verkleedde mannen van het verzet en drie man in burger naar de ingang van het bevolkingsregister aan de Plantage Kerklaan 36-38. De twee echte politiemannen voor de deur werd gevraagd naar binnen te gaan omdat er explosieven in het gebouw zouden liggen, eenmaal binnen hield Willem hen onder schot en werden ze met een injectie verdoofd en daarna gekneveld.
Met benzol werden de archiefkasten, met daarin veel persoonsgegevens van Amsterdammers, overgoten. Bommen met tijdmechanismes werden geactiveerd, die moesten het vernietigende werk doen.

Om elf uur gingen de bommen af, de gealarmeerde brandweer deed rustig aan, zoals Willem hen vooraf gevraagd had. SD-er Willy Lages en zijn secondant Günther Klein waren witheet en loofden een enorme beloning uit voor wie informatie kon verstrekken over de daders.
NSB-er Pieter Teunissen krijgt in zijn bedrijf van een van de betrokkenen door dat die meer wist en laat Klein hem ondervragen, die slaat door en noemt de naam van Joop Hoogsteder, een vriend van Willem Arondeus. Joop gaat na een zware mishandeling ook praten en verraad iedereen die bij de aanslag betrokken was.
Willem Arondeus wordt op zijn onderduikadres gevangen genomen, ook de andere plegers en enkele betrokkenen bij de aanslag worden in de dagen daarna opgepakt, in totaal vinden er 21 arrestaties plaats, Pieter Teunissen ontvangt 6500 gulden voor zijn hulp. De aanslagplegers worden op 1 juli 1943 in de duinen van Overveen vermoord.

Willem Arondeus (48)

Rudi Bloemgarten (23)

Karl Gröger (25)

Coos Hartogh (26)

Sam van Musschenbroek (27)

Guus Reitsma (20)

Henri Halberstadt (32)

Johan Brouwer (45)

Koen Limperg (34)

Sjoerd Bakker (28)

Cornelis Barentsen (50)

Cornelis Roos (29)

Johanna Scholten kreeg levenslang en de artsen Willem Beck en Cornelis Honig 15 jaar gevangenisstraf. In mei 1944 raakt Gerrit van der Veen, na een mislukte aanval op het huis van bewaring aan de Weteringschans,gewond. Hij wordt samen met drukker Duwaer opgepakt en gefusilleerd.
Tijdens het showproces dat exact één dag duurde nam Willem Arondeus alle schuld op zich, het mocht niet baten, niet alleen hij, maar ook alle andere betrokkenen werden gefusilleerd. Later werden hun stoffelijke overschotten opgegraven en bijgezet op de Erebegraafplaats Bloemendaal.
Frieda Belinfante en Willem Sandberg wisten uit handen van de Duitsers te blijven en overleefden de oorlog.

Eer

Voor de aanslag werden alle leden op twee na postuum onderscheiden, Willem Arondeus werd 'overgeslagen'. Reden? Zijn homoseksualiteit. Dit werd in 1984 (!) rechtgezet, ook Willem kreeg toen alsnog het Verzetsherdenkingskruis (link.)
Ook de lesbische Frieda werd overgeslagen, dat werd nimmer gecorrigeerd. Wel werd er in 2016 een brug in Amsterdam naar haar vernoemd, naar Willem een piepklein straatje in Amsterdam West.

Plaquette bij artis