De Dokwerker

De Tweede Wereldoorlog met een link naar Amsterdam


Door de ogen van Ben Verzet

Karl Lueger

Iedereen heeft een bron van inspiratie, misschien zelfs onbewust. Maar iemand als Adolf Hitler, waar moet die nou de gedachte vandaan hebben gehaald dat alle Joden vermoord moesten worden? Is er iets gebeurd in zijn leven, mankeerde hem iets of las hij de verkeerde boeken? Ging hij met mensen om die hem dit influisterden?
In mijn zoektocht naar wat Hitler bewogen kan hebben stuitte ik op een man die in Oostenrijk nog altijd op handen wordt gedragen en waarvoor maar liefst vier gedenkplaatsen bestaan; een kerk (bij een kerkhof), een boom (grote eik) in het Rathauspark, een straat en een plein zijn vernoemd naar hem (Karl Lueger Platz), met prominent in het midden een monument.

Eerst maar iets nunanceren
De stad Wenen was en is een prachtige stad, ik ben er nooit geweest, maar vanuit cultureel oogpunt zou ik er graag een bezoekje aan brengen, of ik dan zo nodig naar het Karl Krueger Plein moet waag ik te betwijfelen, maar niets zal me weerhouden ook. Karl Lueger was burgemeester van Wenen van 1897 tot aan zijn dood in 1910. Voor de stad heeft hij als vooruitstrevende eerste burger alleen maar goede dingen gedaan.

Karl Lueger werd op 24 oktober 1844 in Wenen geboren en zou er ook zijn laatste adem uitblazen op 10 maart 1910. Tot zover nog niets bijzonders, maar later zou blijken dat Hitler zeer waarschijnlijk zijn anti-semitische ideëen heeft overgenomen.

Österreichischer Reformverein

Toen Hitler geboren werd was advocaat Lueger al burgemeester, toen deze stierf was Hitler 21. Karl Lueger bepaalde direct na zijn benoeming tot burgemeester van Wenen het gezicht van de politiek door zijn vrijheidsbeperkende optreden jegens buitenlanders, met name Joden. Karl was vanaf 1875 lid van de Weense gemeenteraad en sinds 1885 lid van de Reichsrat voor de linksliberale Demokraten.

Er was een soort van gilde in Wenen zoals we dat in Amsterdam ook kenden in de vroege jaren van de stad. Kleine ondernemers organiseerden zich, maar Joden konden geen lid worden, ook zetten de leden zich sterk af tegen Joodse ondernemers, zaken doen met Joden was uit den boze. Op deze manier wilden zij Joodse collega's buitenspel zetten.
Karl Lueger was gecharmeerd van de beweging en de maatregelen. Als Katholiek zocht hij contact met andere Christenen en sloot daarmee een verbond onder de naam 'Verenigde Christenen'. Hier vloeide een politieke partij uit voert. In 1889 werd de 'Christlichsoziale Partei' opgericht en Lueger stelde zich ten doel burgemeester van Wenen te worden. Het anti-Joodse sentiment bleef de boventoon voeren in de partij.
Karl Lueger zei dat Wenen Duits was en vooral Duits moest blijven, uitspraken die sterk doen denken aan het latere gedachtengoed van Adolf Hitler.

Pluche
Lueger was gek op Wenen en offerde er zelfs een deel van zijn idealen voor op om de stad groot te maken. Het aanwakkeren van anti-Joodse gevoelens had hem op de plek gebracht die hij al jaren ambieerde, maar toen het eenmaal zover was koos hij zijn eigen agenda. Hij liet wegen, een waterleiding en parken aanleggen en bemoeide zich persoonlijk met het onderwijs en de gezondheidszorg.
Tijdens zijn burgemeesterschap leken de Joden weinig last van hem te hebben, in de vaart waarin de Weense economie groeide viel het niet op dat de Joodse samenleving meegroeide en het eigenlijk gemakkelijker had dan in de aanloop naar het eerste burgerschap van Karl Lueger.

Georg Ritter von Schönerer | plaats- en tijdgenoot

Geestverwant van Lueger was Schönerer. Deze pagina had net zo goed zijn naam kunnen dragen want straks zullen we zien dat deze twee 'heren' samen de geschiedenis van de wereld hebben bepaald.
Georg is net als Karl in Wenen geboren, alleen twee jaar eerder. Georg was overtuigd anti-Katholiek en had een hekel aan Joden. Dat uitgerekend hij en de Katholiek Lueger elkaar troffen en een verbond sloten had alles met hun afkeer van Joden te maken.

In 1887 'vinden' Karl en Georg elkaar voor het eerst als Georg als eerste man van de nationaal-socialistische beweging en parlementslid voor de Deutsche Fortschrittparte een motie door het parlement weet te krijgen om Russische en Roemeense Joden te weren. De steun van de opportunist Karl Lueger was hierbij zeer belangrijk.
In de Reichsrat bracht Schönerer vaker antisemitische moties in, zo ontnam hij Joden het recht om openbare gebouwen en installaties te beheren. Dit lijkt zeer op de maatregelen uit de Tweede Wereldoorlog toen Joden geen overheidsfuncties meer mochten bekleden.
Ook de beroepsverboden lijken regelrecht vanuit Wenen te zijn gekopiëerd.

Hun gedachtengang sloot aan bij de pragmatische politiek die zij voorstonden, namelijk een sterk Oostenrijk zonder Joden. De Alldeutsche Bewegung van Georg Ritter von Schönerer kreeg het in 1900 zelfs voor elkaar dat er geld zou worden betaald voor iedere Jood die werd uitgeleverd, dood of levend. Het 'kopgeld' (link) dat Hitler later invoerde lijkt hier rechtstreeks van te zijn gekopiëerd.

Het ongeremd en luidkeels verkondigen van antisemitische standpunten was eerder gebruik dan uitzondering.

Iedereen sprak de ideëen aan
Schönerer kwam eerst op voor boeren, dan weer voor studenten, zijn ideologie sijpelde door vele artikelen in bladen waar hij veel invloed had. Zo verspreidde zijn gedachtengoed zich onder het volk die meer en meer in hem ging geloven. Op zeker moment overschat hij zichzelf en beland in de gevangenis. Lueger stapte in de leegte en bond alle Christenen aan zich.
Met een uitgeschakelde Georg Ritter von Schönerer kon Lueger zich als onbetwiste leider ontwikkelen en kreeg het antisemitisme in Oostenrijk een ander gezicht. Was Schönerer bezig met stadsguerilla in de vorm van knokploegen tegen kleine groepjes Joden, Lueger bracht het antisemitisme bij een groter publiek door het vanuit zijn confessionele beweging te propageren dat Joden niets dan kwaads brachten en een bedreiging waren voor Wenen en daarmee Oostenrijk en de vooruitgang.

Lueger meende gedurende zijn bewind het 'Joodse gevaar' onder controle te hebben. Waar lezen we dat decennia later ook?

Hitlers' tijd in Wenen

Het is 1907, Adolf woont in bij zijn moeder in Linz die al geruime tijd aan borstkanker lijdt, in september van dat jaar reist Adolf af naar Wenen waar hij probeert om tot de Academie voor Beeldende Kunsten te worden toegelaten. Wenen had een jaar eerder het hart van Adolf gestolen.
Hitler keert terug naar Linz waar zijn moeder een medische terugslag krijgt. Klara Hitler-Põlzl, overleed eind 1907. Haar zoon Adolf (dan 18) had enkele jaren voor en enkele weken na haar dood in Linz gewoond. Zelf ben ik de mening toegedaan dat Hitler vrijwel direct na de begrafenis naar Wenen verhuisde omdat zijn moeder op 21 december 1907 overleed en het vast staat dat Hitler in dat jaar in Wenen aankwam.

Eduard Bloch was een Joodse arts die de zorg voor de moeder van Adolf altijd uiterst serieus had genomen, tijdens de oorlog heeft Adolf er persoonlijk voor gezorgd dat het gezin Bloch door de SS en de Gestapo werd ontzien. Hier kan de haat van Hitler jegens Joden dus niet vandaan zijn gekomen.

Schönerer en Lueger hebben de touwtjes stevig in handen in Wenen. Adolf wil opnieuw gaan studeren aan de kunstacademie en onderneemt een tweede toelatingspoging. Hij wordt wederom afgewezen, er komt dus weing terecht van zijn ambities om kunstenaar te worden. Dit verwijt hij voornamelijk de leraren, hij werd tweemaal afgewezen door, volgens sommige bronnen, Joodse beoordelaars en zou daarmee dus nooit een behoorlijke school hebben afgemaakt. Hitler heeft dan weinig geld, wel iets uit de erfenis van zijn vader die in 1903 was overleden, Hitler was toen 13, maar moet zichzelf in Wenen hoofdzakelijk staande houden met tal van kleine Wenen begin vorige eeuw baantjes, wellicht werkt hij vaak voor Joden voor weinig geld, maar daar heb ik te weinig over kunnen vinden om dat als een vaststaand feit aan te nemen.

Hij raakt zeer geïnteresseerd in de politiek, hij leest erover in de kranten die zonder moeite de ideëen van Georg Ritter von Schönerer en Karl Lueger ventileren. Wenen gaat het voor de wind in die jaren, Hitler bezoekt enkele malen het parlement en ziet in het antisemitisme de weg naar welvaart zoals die nergens anders in Europa zo groot is als in Wenen en alsmaar doorgroeit.
Adolf Hitler schreef in Mein Kampf dat het antisemitisme van Lueger hem zeer beïnvloed heeft.

In 1913 verhuisde Hitler naar Duitsland zodat hij in Oostenrijk niet in militaire dienst hoefde. Later zou hij alsnog gekeurd worden voor de Oostenrijkse militaire dienst, maar door die keuring kwam hij niet heen. In 1914 nam hij wel vrijwillig dienst in het Duitse leger.

In 1918 wordt het Thule-Gesellschaft in München opgericht, Thule is afgeleid van Ultima Thule, het 'zuivere ras'. De swastika is het logo van de beweging. Veel prominenten uit het Thule-Gesellschaft werken zich later op tot kopstukken onder Hitler. Of Adolf zelf ook lid is geweest is niet bekend, maar veel van zijn gedachtengoed is gestoeld op deze beweging.
In 1919 richt het Thule-Gesellschaft de DAP op, de latere NSDAP, de nazi-partij van Hitler. Het Thule-Gesellschaft bestaat in Oostenrijk nog steeds!

Tenslotte
Het anti-liberalisme, anti-katholicisme, antisemitisme, 'één land', oftewel ondemocratische gedachten, waren bij de jonge Hitler van voor 1907 nergens te bespeuren, pas toen hij in Wenen als student werd afgewezen en weinig geld had en schrijfsels van Schönerer en Lueger las en zag hoe goed het de Oostenrijkers ging, ontwikkelde hij in korte tijd een enorme afkeer van Joden.
Veel van de ideëen die in Oostenrijk 'normaal' waren inspireerden Hitler tot hetgeen hij later in Mein Kampf zou schrijven.

Dat Hitler zijn hersenspinsels uit zijn Weense tijd haalde is ook in zijn boek 'Mein Kampf' te lezen:
Ik dank het aan die tijd (redactie: zijn jeugd), dat ik hard ben geworden en hard kan zijn. En meer nog dan voor deze versterking van mijn wil, ben ik hem (redactie: zijn vader) dankbaar, dat hij mij losscheurde uit de leegheid van een gemakkelijk leven, dat hij het moederskindje uit het zachte dons trok en hem de zorg als levenskameraad gaf, dat hij de tegenspartelende jongen in de wereld van de ellende en de armoede zette (redactie: Wenen waar Hitler arm was en waar volgens hem de Joden minachtend op hem neerkeken) en hem zo met diegenen in aanraking bracht, voor wie hij later zou moeten strijden.
In deze tijd zouden ook mijn ogen geopend worden voor twee gevaren, waarvan ik voordien nog maar nauwelijks de naam kende, en waarvan ik zeker nog niet begreep, welk een ontzettende bedreiging zij vormden voor het bestaan van het Duitse volk: Marxisme en Jodendom.


Wenen eert Lueger met een straat, een plein met monument diverse plaquettes waarvan een aan zijn geboortehuis, een boom, een kerk, maar herdenkt, laat staan noemt, nergens dat Wenen en Lueger de voedingsbodem vormden voor wat later nazi-Duitsland zou worden.

Naschrift april 2012

Op 19 april 2012 las ik op de website van de Oostenrijke televisie dat de Dr. Karl-Lueger-Ring nog dat jaar een andere naam krijgt: Universitätsring, alle andere gedenkplaatsen blijven bestaan, met zijn naam prominent in beeld.

Andere pagina's over Adolf Hitler:
  Tijdlijn Hitler
  Mein Kampf
  De aanslagen
  Berchtesgaden
  Dubbelgangers
  De laatste dagen van Hitler
  Hitlers eigenaardigheden
  Hitlers' dood
  Film Der Untergang
  Hitler leeft!


Ben Verzet

Per e-mail kun je mij altijd een vraag stellen.
Email De Dokwerker (Ben Verzet)

Alle onderwerpen van De Dokwerker

Saving private ryan Dirty dozen Ingezonden In oorlog Februaristaking Wiedergutmachung Auschwitz charlatan Foute bedrijven Jaap van velzen Oorlogsdoden Nazis zuid-amerika Zwartboek Kipp Japanse schindler Katyn Interneringskampen amsterdam Jodenmanussie Berchtesgaden Joodse invalide Ns Gaarkeukens Amsterdammers Reguliersgracht Hendrik zeeman Ovenbouwers Linie crossers Nvm Fotos Schwabmunchen Patton Ben strik Rudolf hess Dodenherdenking Speech koning dodenherdenking 2020 Bart de kok Denemarken Cs-6 Lindemans kingkong Oorlogsverhaal leo Verkrachting Nieuws archief 08 Schindlers list Casa inalco Belastingen Het parool Bridge kwai Nieuws archief 06 Der untergang Conspiracy Overlevende auschwitz Bevrijdingsdag Burgemeester amsterdam wo2 Adressen Ggz Kamp amersfoort Russenoorlog George patton Great escape Jordaan oproer Raffle Diaspora Laatste woorden mussert Titus brandsma Meer kampen wo2 Westerbork Johan heesters Noorder begraafplaats Efraim zuroff Nieuws archief 01 Termen tweede wereldoorlog Francisco boix Kadaster Contact Velser affaire De bezem Waalsdorpervlakte Nederlandsindie C en a Columns tweede wereldoorlog Oproep Oorlogsverhalen Hortusplantsoen Lippmann rosenthal Yad vashem Odessa Jeane zwinkels Radio oranje Prins bernhard Nieuws archief 03 Schietpartij marnixstraat Voortvluchtige oorlogsmisdadigers Pontonbrug Frieda menco Klaas faber Oorlogsfilms Duits verzet Fusilladeplaats weteringcircuit Schietpartij 7mei amstelveenseweg Wally van hall Fritz bauer Boeren Bloeme evers-emden Darkest hour Putdeksels wandeling noord Oproep04 Project siege Inglourious basterds Goudroof Roma sinti Schaduwkade Niod Lodewijk ernst visser Tatra t87 Bontroof Base Harry verheij De aanslag harry mulisch Werkstuk Oorlogshelden Zalman gradowski Bevrijdingslinde Als twee druppels water Joden in de wereld Anton de kom Gustav weler Miep oranje Nsb Alwyn collinson Film bankier Imhoff Disclaimer Siert bruins Asterdorp Moos cohen Joodse spelling Videos Toneelstuk anne Kampen wo2 Hitlers laatste dag Paul de groot Kurt becher Pater bleijs Herman elteschool Rob cohen Portugese synagoge Documentaire dedokwerker Al hoesseini Hitler leeft Sonny boy Les heritiers Gemmeker Grebbeberg Gerrit van der veen Johan van hulst Walter suskind Jakiw palij Jodenhoek wandeling01 Unter bauern Aanleiding tweede wereldoorlog Bariloche Saint soldiers Erelijst gevallenen Kerkstraat Jo spier Hollandsche schouwburg Wo2 stakingen Oorlogsschade Kopgeld Staatsgreep De overval Kamp prins bernhard Verzetskruis Kunstroof Wilhelmus Rapenburgerstraat Februaristaking herdenking 2016 Getto Stalag17 Aanslagen op hitler Hitlerpensioen Artis Hans teengs gerritsen D-day 1945-1948 Onbekendegracht Hendrik koot Bom kinkerbuurt Vaticaan Bert vromen Rode kruis Demjanjuk Jan koopmans Rolls royce De dokwerker Joodse huizen Joop wolff Hollandia kattenburg Tonny van renterghem De dam Heinrich boere Rede wilhelmina 291943 Pieter gerbrandy Aanklacht wo2 Dries riphagen Stadsschouwburg Fusillaties rozenoord Erebegraafplaats Zwarte front Tijdlijn adolf hitler Bombardementen amsterdam Hans calmeyer Generaal winkelman Drie van breda Hell and back Longest day Klokkenroof Staalstraat Joodse raad Treblinka Sobibor film Bombardement rotterdam Max leons Karl donitz Verzetsmuseum amsterdam Medisch contact Raoul wallenberg Jodenhoek wandeling04 Elfstedentocht Boy striped Hitlers eigenaardigheden Zwaar water Mauthausen Wo2 schande Guns navarone Polen Jan zwartendijk Nieuws archief 05 Mokums Gebouw de bazel Jodenhoek wandeling03 Red house report Homos en nazis Aha Ravensbruck Nieuws archief 09 Buchenwald hek zandvoort Oorlogsmuseum The pianist Heydrich Jacques van tol Sink the bismarck Anne frank verraden Miep gies Vliegtuigcrash amsterdam noord Bureau opk Concentratiekampen Piet meerburg Vernietigingskamp Eva tas Adolf van nol Soldaat van oranje Beethovenstraat Duits bestuur Maria altmann Der hauptman Onderduikers Kolven Gedenkplaat bloemgracht82 De ijssalon Boys from brazil Bom vanderpek Huis annefrank merwedeplein Auschwitz herdenking Wo2 pamfletten Fout omstreden 1948 later Philip mechanicus Enigma Politie amsterdam Bet van beeren Eerste film tweede wereldoorlog Fotos kamp westerbork Canada vrijstaat voor nazis Tijdlijn tweede wereldoorlog Jonkheer roel Mussert Straatnamen tijdens wo2 Nieuwezijds voorburgwal Hongerwinter Oproep06 Eagle landed Albert speer Het grote gebod Nederlandsche unie Aktion reinhard Zweden Pastorale Neurenberg Hoffmann Schietpartij cs amsterdam Nazi-artsen Rosenstrasse Joseph kolkman Anne frank boom Nederlands indie Hans hirschfeld Kellys heroes Oorlogswinter Arbeitseinsatz Joep henneboel Martin bormann Ontjoden Kinderen wo2 Schaduw overwinning Bommen wo2 Marinus jansen Reglement vva Das boot Bommenkaart amsterdam Jodenkwartier U-boot Unbroken Verzetsmonument Fokker bombardementen Bloemgracht82 Matzes Ss vrouwen Joodse synagoge Wannsee Dagboek vervolg Goelag Nu of nooit Jom hashoa Piet nak Aanslag bevolkingsregister Ben verzet Jodentram Jacob luitjens Opsporing nazis Index Terdoodveroordeeld Klokkenluider Subkampen Wo2 overpijnzing Oorlogsverhaal frans Dossiers openbaar 2021 Dagboek anne frank Wo2 onderscheiding aanvragen Moffen Po box 1142 Barneveld groep Jazzverbod Ans van dijk Oproep03 Hannie schaft Auschwitz Theresienstadt Hermans hetbehoudenhuis Kamptaal Namen monument Tora Son of saul Geroofde meubels Tante truus Reve de avonden Kristallnacht Plaquette hb Frieda belinfante Cabr Westerweelgroep Nazis Tatoeage auschwitz Oproep07 Anne frank Plaats een steen Kamp vught Amsterdamse bos Hoofdrolspelers wo2 Amsterdam wo2 Marnixstraat Mengele Jaap kaas Jodenjacht Oranjevrijbuiters Pers tweede wereldoorlog Operation amsterdam Ajax Het verzet Wilhelmina Groep 2000 Negationisme Pieter menten Indische kwestie Lou jansen Ko stevense Jose bosma Davidster Fiets inleveren wo2 Cross of iron Oskar schindler Bob scholte Slobodan mitric Karl lueger Fosforbommen Hitler Marokkaanse joden Schietpartij dedam Riphagen Wahler gosdek Moffenmeiden Meisje met rode haar Oorlogsverhaal johan2 Begraafplaats oosterbeek arnhem Surinaamse joden Atoombommen japan Verzetsherdenkingskruis Annefrankstraat Noodgeld Bergen-belsen Vichy Casablanca Nieuws Walt disney Walter rauff Muziekroof Horst schumann Walter suskind film Loe de jong Oproep05 Jerrycan Mirjam ohringer Theo dobbe Zwitserland Karel bonnekamp Holocaust museum Nieuws archief 04 Aow oud gedienden Inval familie frank Nieuws archief 07 Sobibor Shalom Herdenkingen Adolf hitler Eduard veterman Valkyrie Oproep01 Hanns rauter Stadhoudersbrief Muhlberg Deutsche reichsbahn Aristides de sousa mendes do amaral e abranches Plein 40-45 As onderwijzerhof Scarlet black Illegale parool Majoor bosshardt Come and see Journalist venema Pp groep Tina strobos Mein kampf Zwarte soldaten Verlies nederlanderschap Oorlogsverhaal johan Nieuwe kerkstraat Defiance Josef thorak Duitse grond werd nederlands Willem sassen Duivenbrigade Abraham puls SHOAH documentaire Carlton hotel Boksschool olympia Brug te ver Huizenroof Karel walet Amsterdamse verzetshelden Oproep02 Oskar groning Silbertanne Ss nebenstelle Jojo rabbit Dachau Hermans damokles Atlas Jodenhoek wandeling02 Sociaal Realisme