De Dokwerker

Eerst iets verhelderen

Er was één Jodenhoek en er waren drie Jodenbuurten. Ook was er een getto, maar dat was kleiner dan welke Jodenbuurt dan ook. Dat zit zo. De Duitsers wezen drie gebieden aan als Jodenbuurt:

Oost - de Transvaalbuurt
Zuid - de Rivierenbuurt
Centrum - de Jodenhoek

Het getto was een deel van de Jodenhoek dat afgesloten werd door de Duitsers, hoewel dit afsluiten formeel maar een dag duurde bleven de borden 'Judenvietel' staan en de beperkingen gelden. Sommige straten golden als 100% Joods, daar werd dan een bord 'Jodenstraat' geplaatst door de bezetter.

Jodenhoek

Jodenhoek, jodenbuurt, jodenkwartier, het zijn termen die enigszins een bijklank hebben, zeker als je terugdenkt aan de gevolgen van de Shoah. Meer dan honderduizend Nederlandse Joden overleefden de kampen die de Duitsers hadden ingericht niet.
ANNE FRANK was daar één van. Duizenden Joden werden uit hun huizen gehaald en naar de Hollandsche Schouwburg gebracht om van daaruit op de trein te worden gezet naar een van de 1.500 Duitse concentratiekampen.

Onderaan tref je veel plekjes aan in Joods-cultureel Amsterdam, zo kun je binnen betrekkelijk korte tijd fraaie wandelingen maken door bijvoorbeeld de Plantagebuurt. Daar heb je geen gids voor nodig.

Oorlog in blik
In ruim vijf minuten loopt de navolgende film (klik op het plaatje) van het Centraal Station via de Dam, het Muntplein en de Staalstraat naar het Waterlooplein om weer te eindigen bij het CS.


Ik heb in de Staalstraat gewoond, ook Jodenbuurt, daar was ik kind aan huis bij een 'gemengd' gezin waarvan de Duitse Joodse vrouw in de oorlog haar buren verraadde omdat ze hun huis mooier vond dan dat van haarzelf. Ik kwam daar ver na hun dood pas achter, gelukkig misschien ook maar. Het zogenaamde Judenviertel was het gebied dat de Duitsers beschouwden als Joods woongebied en dat tijdens de oorlogsjaren ook lange tijd afgesloten is geweest. Hierdoor was er ook in Amsterdam sprake van een getto.

Jodenkwartier en Getto zijn niet hetzelfde

Pas ver na de oorlog werd er vastgesteld dat er sprake is geweest van een Amsterdam getto, dat betrof onder andere de Staalstraat, maar ook het Waterlooplein en Uilenburg. Echter, aan het eind van de Nieuwe Uilenburgerstraat was een brug, daar hield het Jodenkwartier niet op want ook Rapenburg viel hier binnen. De Duitsers plaatsten bij deze brug een hek dat je het 'Judenviertel' binnenging, hiermee was het getto vanaf deze brug (Peperbrug) een feit.

De Jodenbuurt betrof de Jodenbreestraat, Nieuwe Uilenburgerstraat, Vlooienburg, Waterlooplein, Staalstraat, Kloveniersburgwal, Rapenburg, een deel van de Valkenburgerstraat, de Nieuwe Herengracht, Nieuwmarkt, Sint Antoniesbreestraat, de Plantagebuurt, Weesperstraat en het Weesperplein. Vele groter dus dan het getto.

Later verhuisde ik naar Rapenburg, dat was in een nieuw pandje dat sinds de oorlog (tot 1981) er als vervallen bij had gestaan. Pas laat heeft men dit pand dus neergehaald om plaats te maken voor nieuwbouw, dat was noodzakelijk omdat het tijdens de hongerwinter was leeggehaald. Er hadden Joden gewoond die door de Duitsers vermoord waren, buurtbewoners haalden alles wat brandbaar was (houtroof) uit Rapenburg 22 waardoor het op instorten kwam te staan, zo heeft het huis er dus nog veertig jaar bij gestaan.
Totdat ik er kwam wonen.

Jodenkwartier anno nu
De Jodenhoek en het Jodenkwartier is ook weer niet hezelfde. Het Jodenkwartier beslaat ruim een vierkante kilometer en zit ingeklemd tussen het Meester Visserplein, Jonas Daniël Meijerplein, de Plantage Doklaan, de Plantage Kerklaan en de Plantage Middenlaan. Dit heeft drie oorzaken, bijvoorbeeld de Staalstraat en de Nieuwmarkt zijn door de deportaties geen Jodengebied meer, veel Joodse gezinnen keerden niet meer terug.
Joden die wel terugkwamen en Joden die ondergedoken hadden gezeten zochten elkaar op, zij wonen nu voornamelijk in Buitenveldert. Waarom er toch nog van een Jodenkwartier wordt gesproken is omdat een aantal Joodse instellingen in de Plantage de krachten hebben gebundeld. De naam Jodenkwartier is een directe verwijzing naar het Duitse 'Judenviertel', in feite nu dus niet meer hetzelfde, maar toeristen zal deze benaming aanspreken.

Geschiedenis
In vroeger eeuwen (rond 1584) kwamen Portugese Joden naar Amsterdam, later ook Oost-Europese en in de dertiger jaren van de vorige eeuw zochten veel Duitse Joden hun toevlucht tot het veiliger gewaande Amsterdam. De Jodenhoek ontstond als vanzelfsprekend doordat Joden bij elkaar in nieuwe wijken gingen wonen. De voornaamste wijk was die rond de Nieuwmarkt waarvan de Jodenbreestraat de 'hoofdstraat' was.
Doordat Joodse winkels in plaats van op zaterdag op zondag de deuren openden wisten ook veel niet-Joodse Amsterdammers de buurt te vinden. In aanloop naar de Tweede Wereldoorlog verhuisden veel Joden die het wat breder hadden naar Oost en de Rivierenbuurt. De armere Joden bleven in het oorspronkelijke Jodenkwartier wonen.

Als we helemaal teruggaan naat het allereerste begin, rond 1492, zien we dat rond de Montelbaanstoren de eerste Joden komen wonen. Later verplaatste het werkelijke centrum zich. Vrijwel alle Amsterdamse Joden woonden op en rond het Waterlooplein. Hoewel we de Sint Antoniesbreestraat in één adem tot de Jodenhoek rekenen is niets minder waar.
De Jodenbreestraat heet zo omdat er Joden woonden en in de Sint Antoniesbreestraat, zoals de naam ook al doet vermoeden, vooral Christenen. De Jodenbreestraat heette eigenlijk de Breedestraat. Dat Joden ook massaal in de Jordaan zouden hebben gewoond is feitelijk onjuist.

Tweede Wereldoorlog

De nazi's vielen op 10 mei ons land binnen, binnen vijf dagen was de overgave een feit. De bezetter lag knokploegen en nationaal-socialistische bewegingen geen strobreed in de weg, Joodse Amsterdammers werden zonder enige aanleiding in elkaar geslagen en hun bezittingen werden vernield of gestolen.
In februari 1941 namen de razzia's extreme proporties aan, niet-Joodse Amsterdammers kwamen in opstand, dit leidde uiteindelijk tot de Feburaristaking. De gemeente hield zich helaas afzijdig, die adviseerden niet-Joden zelfs om elders woonruimte te zoeken. Hierdoor ontstond het getto.

De nazi's plaatsten borden en hekken met prikkeldraad rondom de wijk, op de borden stond 'Joodsche wijk, Juden Viertel'. De Duitse bezetter eiste dat alle Nederlandse Joden in Amsterdam gingen wonen, vooral de armere Joden kwamen zo in de Jodenhoek terecht. Zo konden de Duitsers de Jorden betrekkelijk eenvoudig oppakken en deporteren. Via de Hollandsche Schouwburg werden ze naar de trein gebracht, de meesten zouden niet terugkeren.

Het Jodenhoeks
In de Jodenhoek is zeer waarschjnlijk het plat Amsterdams ontstaan, hoewel ook het Jodenhoeks uiteenviel in meerdere dialecten staat het in ieder geval vast dat uit deze 'hoek' veel Amsterdamse woorden voort zijn gekomen die zelfs tot over de Amsterdamse stadsgrenzen zijn ingeburgerd.
In Amsterdam wordt geen Jiddisch meer gesproken, in tegenstelling tot in Antwerpen overigens. Het lijkt erop dat het plat Amsterdams het Jiddisch heeft verdrongen. Jiddisch heeft niets met het Hebreeuws te maken, dat legde ik elders (link) al eens toe.

Jiddisch komt van 'Joods' en 'Duits', het waren Duitse Joden die deze taal ontwikkelden.

Maar, zoals gezegd, het Jiddisch stond aan de wieg van het Plat Amsterdams maar binnen het Jiddisch waren er dus ook verschillende tongvallen. Tussen de dertiende en twintigste eeuw zijn Joden uit verschillende contreien op de vlucht geslagen. Vaak kwamen ze in het tolerante Amsterdam terecht waardoor een mengeling van talen leidde tot een bepaalde uitspraak van zowel Jiddische als Nederlandse woorden. Het is heel goed denkbaar dat slavische invloeden van de 'a' meer een 'oa' hebben gemaakt.
De Joden woonden rondom het Waterlooplein, in de Jodenhoek dus. Maar Joden en Amsterdammers mixten goed, beter dan in andere delen van Europa. Goed voorbeeld is Antwerpen, ik kom daar straks nog op terug. Amsterdammers uit de Jordaan voelden zich als buitenbeentjes goed thuis bij de Joden die ook niet alledaags waren. Maar er was meer!

Het bargoens verbond de Joden en de Jordaners meer dan we denken. Er woonden veel 'boefjes' in de Jordaan die hun 'werkgebied' rondom de Wallen hadden, dat gebied grenst nog altijd aan de Jodenhoek, dat was destijds niet anders. Onder Plat Amsterdams scharen we soms woorden uit het bargoens en het Jiddisch maar andersom gebeurde dat net zo goed, zo ontstond een mix van woorden die uit alle windstreken afkomstig konden zijn maar op de een of andere manier verbonden waren aan het Jiddisch of het bargoens.
Je kunt dus stellen dat het Plat Amsterdams ontstaan is door de Joden die het Jiddisch introduceerden en de 'boeventaal' van de Wallen. De Jordaners waren beide totaal van elkaar verschillende groepen gewend. Maar toch was er ook binnen het Jiddisch sprake van groepsdialect.

Ik had het eerder al eens over buurtwoorden en uitspraken. Binnen de Jodenhoek werd er onderling door grote groepen met een bepaalde tongval gesproken en deden andere woordjes hun intrede. Stel je voor dat Portugese Joden elkaar treffen en elders Oostenrijkse Joden, het is logisch dat ze woorden uit hun eigen taal vaak gebruikten.

Antwerpen
Ik had het er al even over, in Antwerpen wordt, in tegenstelling tot in Amsterdam, nog Jiddisch gesproken. De reden is simpel, de Belgen waren minder vriendelijk dan de Nederlanders, dat is nooit echt veranderd. In Antwerpen heb je straten waar alleen Joden wonen, dat is in Amsterdam ondenkbaar. Als je mengt met de plaatselijke bevolking ontstaat er haast als vanzelfsprekend een mengeling van taal en neem je woorden van elkaar over.
Maar de basis (het Jiddisch) is dus hetzelfde en dat is de reden waarom iemand die Plat Amsterdams spreekt iemand die Plat Antwerps praat goed kan verstaan. Zo was ik eens in een kroeg in Antwerpen met wat maten uit Amsterdam, we bestelden 'rap van de tong' waarop de barkeeper gelijk zei "komen jullie soms ut Amsterdam"?

Waterlooplein
De bakermat van het Plat Amsterdams zoals dat tegenwoordig vooral nog in de Jordaan wordt gesproken is dus niet de Jordaan of de Wallen maar het Waterlooplein. Dat daar nauwelijks nog iemand Plat Amsterdams praat komt misschien wel omdat daar nu het stadhuis staat [|:-)

We weten nu dus twee dingen: de sterkste concentratie Joden was op het Waterlooplein en het plat Amsterdams is afgeleid van het 'Jodenhoeks'.

PROJECT INVENTARISATIE JOODS CULTUURHISTORISCH ERFGOED STADSDEEL CENTRUM AMSTERDAM

"Gij, die de grachten van onze oude Jodenbuurt doorloopt, bedenkt, dat gij een nieuw Pompeji bezoekt".
Prof. Dr. J.A. van Praag

Zoek dit document op voor een zeer compleet overzicht van Joods erfgoed met aanbevelingen. Ik heb het document maar in verband met auteursrechten kan ik het niet ter download aanbieden.

We beginnen bij het begin

Maar daar zijn er drie van, of eigenlijk zelfs vier. Of je komt vanuit de stad of vanaf het Centraal Station. Wandeling 01 start bij de Blauwbrug, wandeling 02 bij het Waterlooplein en tenslotte nog een route die zich rond de Jodenbreestraat bevindt.
Als je loopt vanaf het Centraal Station ga je richting de Nieuwmarkt. Je kunt ook de metro nemnen, één halte is de Nieuwmarkt, dan ga je de Sint Antoniesbreestraat in, twee haltes met de metro betekent uitstappen op het Waterlooplein, dan sta je feitelijk direct al op ons vertrekpunten.

Staalstraat
Afgezien van de drie hoofdroutes heb ik een band met de Staalbuurt, daar zal ik meer over vertellen op de pagina die over de STAALSTRAAT gaat. Die pagina zal telkens worden uitgebreid.

Kaartje Jodenkwartier wandeling een (Waterlooplein)

Hieronder een kaartje van Google van een deel van het Jodenkwartier
(klik erop om naar de wandeling te gaan)

Kaartje Jodenkwartier wandeling twee (Plantage)

Hieronder een kaartje van Google van een deel van het Jodenkwartier
(klik erop om naar de wandeling te gaan)

Kaartje Jodenkwartier wandeling drie (Uilenburg)

Hieronder een kaartje van Google van een deel van het Jodenkwartier
(klik erop om naar de wandeling te gaan)