De Dokwerker

Iconisch EN ironisch

Onder de rook van Amsterdam, nou ja, bijna dan, we noemen het immers gekscherend 'het strand van Amsterdam', in Zandvoort, woont de heer Jack (Jacobus Carolus Hendrikus) Bakker,een van de rijkere inwoners van de badplaats. De heer Bakker heeft zich goed verscholen in het bos en wil rond zijn terrein een hek plaatsen, dit hek lijkt sterk op een hek dat rondom een concentratiekamp in de Tweede Wereldoorlog stond.
Zowel de gemeente als buurtbewoners willen niet tegen dit hek aan kijken, ook al ligt het niet direct in het gezichtsveld.

In een uitzending van 'De Wereld Draait Door' op 7 december 2011 legde het Antwerpse ontwerphuis 'Studio Job' uit dat zij 'iconische' kunst maken die vaak ook functioneel is. Je kunt het ook omdraaien, wat Studio Job maakt is 'apart', het zijn gebruiksvoorwerpen die vaak tot kunst verheven worden.

De term 'iconisch' viel een aantal malen, er werd gedoeld op dat wat zij maken bij voorkeur moet aanspreken, op welke wijze dat gebeurt maakt weinig uit voor de makers, als er maar over gesproken wordt.
Zo werd uitgelegd dat zeer controversiële onderwerpen juist zeer goed kunnen dienen als voorbeeld omdat die door menigeen gezien worden als mijlpalen, unieke beelden, zeldzame iconen.

De Zandvoortse ondernemer Bakker gaf de opdracht een hek te ontwerpen, daar ontstond nogal wat commotie over toen het ontwerp eenmaal vast stond. Omdat Arnold Karskens (de door mij zeer gewaardeerde nazi-jager en oorlogscorrespondent) op zijn site op 4 februari 2012 prima verwoordde hoe de vork in de steel stak hieronder de tekst ervan.

Arnold Karskens over Jack Bakker en het hek

Dilemma bij een Nazi-hek
ik heb hier toestemming voor van Arnold, je kunt dit niet overnemen, je zult hem zelf moeten vragen of je deze informatie ook mag gebruiken)

Mag je een kleinzoon het oorlogsverleden van zijn grootvader aanwrijven? Deze vraag stelde ik me in de discussie rond de bouw van het Buchenwaldhek, het meest controversiële kunstwerk van Nederland. U weet wel: Twee rokende crematoriumschoorstenen met daartussen prikkeldraad als toegangspoort voor landgoed Groot Bentveld in Zandvoort. Uit onderzoek bleek dat de opa van koper Jack Bakker heulde met de Duitse bezetter.

Eerst de feiten: Deze Hendrik Bakker, geboren in 1902, werkte tussen 1940 en 1945 voor de Duitse Luftwaffe en de Duitse overheidsbouworganisatie Todt. Zo was hij aannemer bij camouflagewerken op het Noord-Franse vliegveld Couvron en die bij Venlo. Hij bouwde versperringsmuren en loopgraven in Zwijndrecht en Moerdijk, bunkers in Leiden, verrichtte sloopwerken op vliegveld Valkenburg en leverde materiaal, waaronder verf, aan voor Duitsland werkende firma's.
Er bestond geen verplichting, hij zocht opdrachten, zo leren de aanbestedingen. Volgens rekeningen die bewaard zijn gebleven in het Nationaal Archief bedroeg de totale omzet bijna een miljoen gulden, een enorm bedrag in die jaren. Ook blijkt uit het dossier dat grootvader Bakker stond ingeschreven als NSB-sympathisant met stamboeknummer D.13155.
Na de oorlog zat H. Bakker anderhalf jaar wegens collaboratie vast. Ook legde de Zuiveringsraad van de Bouwindustrie hem een boete op van 10.000 gulden.

En dan de afweging: Alles wat met de Tweede Wereldoorlog is in Nederland altijd goed voor een stevige discussie. Zeker rond het Buchenwaldhek: Is er sprake van kunst of verheerlijking van de nazi's? En dat in combinatie met het verleden van een foute opa van de koper. Moet je dat melden?
Uiteraard heb ik er over nagedacht. En ik vind van wel. Zeker omdat 'het beeld' een overduidelijke verwijzing is naar de Tweede Wereldoorlog. Dan krijgt het iets wrangs.

Hoewel de bouwvergunning al op 11 juni 2010 is afgegeven brak de twist pas los na twee uitzendingen in het tv-programma De Wereld Draait Door, afgelopen december. Tegenstanders, waaronder buren en het CIDI, zagen in het kunstwerk een verwijzing naar het nazi-concentratiekamp Buchenwald.
In het originele ontwerp zou namelijk op de bel de Latijnse vertaling (Suum cuique) van 'Ieder het zijne' komen te staan. Deze tekst in het Duits 'Jedem das Seine' prijkte ook op de kamppoort. In Buchenwald dat tussen 1939 en 1945 bestond, kwamen ruim 56.000 mensen om het leven, onder wie bijna 500 Nederlandse joden en verzetslieden.
De koper Jack Bakker vond op zijn beurt dat het kunstwerk ontworpen door het Antwerpse ontwerphuis Studio Job 'uit de context was gehaald door verkeerde, eenzijdige berichtgeving.' Hij zou de bouw doorzetten.

Na enkele pogingen kreeg ik donderdagavond telefonisch contact met de heer Jack Bakker. Hij wist niks van het oorlogsverleden van zijn opa: 'U overvalt mij daarmee.' Ik heb geen reden om daar aan te twijfelen. Hij zei verder: 'U verdenkt mij er toch niet van dat deze denkbeelden op mij zijn overgeslagen? Als u een verband ziet tussen mij als verzamelaar van kunst en het verleden van mijn grootvader, dan moet u dat zelf weten. Ik heb niet de illusie dat ik me hiertegen kan verdedigen.'

Dat bleek ook het geval. Vrijwel direct na publicatie van het artikel, afgelopen vrijdag in De Pers liet Jack Bakker, me weten af te zien van plaatsing. Dezelfde ochtend verspreidde hij een persbericht. 'Zeer tot mijn spijt heb ik moeten constateren dat het wordt geassocieerd met zaken die ik niet heb gewenst toen ik opdracht gaf tot het maken van de poort.' Het artikel had hem in zijn ziel geraakt.
Maar hoe stel je dan op als verslaggever? Ik vond niet als een moraalridder. Dus ik stuurde hem een email waarin ik schreef dat de afzegging van de bouw van het beeld waarschijnlijk een moeilijk besluit voor hem was. Maar wel het juiste. En moedig, omdat hij dat tot een dag ervoor niet van plan was.
'Ik begrijp dat mijn onderzoek over het verleden van uw grootvader pijnlijk is geweest, maar het maakt deel uit van mijn journalistieke werk. Het is niet de bedoeling dat ik u de foute stappen van uw opa verwijt.'

Bakker reageerde. Opgelucht is mijn inschatting: 'Dank u voor uw bericht. Ik heb begrip voor uw journalistieke werk. Ik waardeer uw opmerking dat je de kleinzoon nooit het oorlogsverleden van zijn grootvader mag aanwrijven. Ik was acht jaar oud toen mijn grootvader overleed en ik wil het verleden laten rusten.'
Burgemeester van Zandvoort Niek Meijer, die ik ook donderdag belde en toen geen reactie kon geven, noemde het besluit van Bakker vrijdag 'een wijs gebaar naar de samenleving.'

En zo kwam op een correcte manier een einde aan de discussie rond de plaatsing van een ongelukkig 'kunstwerk'.

Tot zover Arnold Karskens

Het Landgoed Groot Bentveld

Om goed te kunnen begrijpen wat de kwestie is heb ik een plaatje toegevoegd, hierop is goed te zien dat er twee oprijlanen zijn, maar dat de tweede geen eigendom is van de heer Bakker. Daar wilde hij wel een zeer omstreden hek plaatsen, zoals boven beschreven. Dat de kwestie thans is opgelost lijkt een gotspe.
Na de plattegrond ga ik in op hoe het zover kon komen dat de gemeente Zandvoort toestemming gaf voor een zeer omstreden hek. Een vergunning die nog altijd staat, dus de heer Bakker kan zo weer aan de slag.

Bij '1' is de Taxuslaan waar diverse villa's staan aan een oprijlaan met als toegang een poort, bestaande uit twee pilaren en een hek. De bewoners van de Taxuslaan, waaronder een Joods gezin, willen niet dat de pilaren worden verplaatst en ook niet dat er een omstreden hek wordt geplaatst.
Bij '2' is de huidige oprijlaan van het landgoed, het komt uit op 'Klein Bentveld', het landgoed van de heer Bakker. Als de heer Bakker hier een hek plaatst heeft hij twee mogelijkheden, dicht bij de villa of aan het begin van de oprijlaan. In beide gevallen zullen weinigen het hek ooit zien.
Bij '3' is door de heer Bakker toch een hek geplaatst dat sterke gelijkenis vertoont met een hek dat in de oorlog rondom concentratiekampen stond. Door een aantal coniferen is het zicht vanaf de Taxuslaan ontnomen zodat de bewoners aldaar er niet tegenaan hoeven te kijken. De heer Bakker is de enige die het hek kan zien.
Bij '4' staat de villa van de heer Bakker.

2010: Gemeente stemt toe

In de lente van 2010 stemden Burgemeester en Wethouders van Zandvoort in met de plaatsing van het hek, maar het ingediende ontwerp wijkte sterk af van het hek dat er uiteindelijk zou komen. Hieronder de officiële tekening. Deze zat bij de verleende toestemming zoals die ook op 11 juni 2010 aan de heer Bakker werd gezonden, de stukken zijn in mijn bezit.


En hieronder de tekening zoals die getoond werd door de ontwerpers in de uitzending van DWDD.

Er zijn drie belangrijke overeenkomsten

Er hangt een klok, in Buchenwald hing ook een klok die zeer indringend was, het geluid stond symbool voor de overheersing. Maar ook zou de tekst 'Ieder het zijne' (in het Latijns) worden toegevoegd, in het hek dat rond Buchenwald stond viel te lezen 'Jedem das Seine', oftewel 'ieder het zijn'. Tenslotte wordt in het tweede plaatje ook duidelijk dat er figuren gebruikt worden die sterk doen denken aan prikkeldraad, in de originele tekening is dat niet te zien.

Of gesteld mag worden dat de gemeente misleid is blijft de vraag, zouden ze beseft hebben dat er een associatie is? Maar waar komt dat hek nu eigenlijk? Want de een zegt dat het hek wel, en de ander zegt dat het niet te zien zal zijn. Het hek op zich is misschien niet overal te zien, maar het gaat om de poort. De plek daarvan is volgens mij geen andere dan dat die in eerste instantie al zou zijn.

Hier rechts zie je de oprijlaan van de heer Bakker, het gaat niet om deze kant van het landgoed. Ik heb het idee dat de gemeente Zandvoort totaal niet op de hoogte was van wat de impact zou kunnen zijn van het hek. Dat ze daarbij geen idee hadden van wat het hek voorstelde geloof ik graag. Dat ze misleid zijn door de heer Bakker lijkt zo te zijn, maar van misleiding is pas sprake als dat met opzet is gebeurd.
De heer Bakker stuurde een ontwerp mee dat grotendeels lijkt op het uiteindelijke hek. Vreemd blijft het dat er naar mijn mening geen probleem zou zijn geweest als de klok en de tekst 'ieder het zijne' niet aanwezig zouden zijn en juist die twee onderdelen stonden niet op de tekening die met de bouwaanvraag werd meegestuurd.

Job Smeets liet weten dat zijn ontwerp niet zou worden aangepast en aanpassing door iemand anders ook niet zou worden getolereerd. Dat recht heeft een kunstenaar, ook al wordt zijn werk gekocht. Maar na de commotie die eind 2011 ontstond liet Studio Job weten toch bereid te zijn een aanpassing te doen, welke, daar liet men zich niet over uit.
De heer Bakker leek ondertussen een compromis met de gemeente te hebben bereikt, de klok en dus ook de inscriptie zouden er niet komen. Vind de heer Bakker het zonde dat er een ontwerp is dat hij niet mag gebruiken? Want hij kan toch voor een totaal ander ontwerp gaan. Maar nee, de heer Bakker doet een concessie, maar daarmee is het wel gedaan.

Het CIDI reageerde bij monde van (toen nog frontman) Ronnie Naftaniël als volgt; "Ook zonder die bel is dit hek nog steeds bizar en uitermate grievend voor de holocaustslachtoffers en hun nabestaanden."

Hoe betrouwbaar is het wat Bakker zegt?

Februari 2012: Kunstverzamelaar Jack Bakker ziet af van het plaatsen van een omstreden hek op zijn landgoed in Bentveld (Nederlands Dagblad. Metro en de NOS.)
September 2012: De eigenaar van een landgoed in Bentveld bij Zandvoort wil een omstreden kunstwerk toch plaatsen (Parool, Telegraaf, AD, Volkskrant en de NOS.)

Intrekking bouwvergunning en het bezwaar daartegen van Bakker

De gemeente Zandvoort heeft de bouwvergunning dan toch maar ingetrokken, of de kritiek die de burgemeester van Haarlem op zijn Zandvoortse collega had door te stellen dat hij nooit zo'n hek in zijn gemeente zou toestaan laat zich raden. Maar op zich is de intrekking een formele zet, zou je denken, want had Bakker immers niet al afgezien van het plaatsen van het hek zoals hij Arnold Karskens toezegde?
Maar ineens was daar toch mijnheer Jack Bakker weer, die kocht van zijn buren wat grond zodat hij over nog meer terrein beschikte rondom zijn huis. De verkopers lieten in de koopakte opnemen dat er niet op de grond gebouwd mocht worden, daar stemde Bakker mee in.
Maar Bakker is geenszins van plan om het hek af te bestellen, sterker nog, hij wil het alsnog laten plaatsen en nu rondom zijn inmiddels uitgebreide terrein. De verkopers van de grond zijn daar niet blij mee want die hebben laten weten geen behoefte te hebben om tegen een omstreden hek aan te kijken.

Nu zou het hek in eerste instantie verscholen zijn, de heer Bakker zou ervoor zorgen dat het niet in het oog zou springen. Maar de heer Bakker is blijkbaar op andere gedachten gekomen want het hek zal en moet er komen en wel om zijn gehele terrein. Tegen het intrekken door de gemeente Zandvoort van de bouwvergunning heeft de heer Bakker bezwaar gemaakt.

November 2013

De heer Bakker mag zijn omstreden hek toch neerzetten. De rechtbank in Haarlem bepaalde dat de bouwvergunning ten onrechte door de gemeente Zandvoort werd ingetrokken. De heer Bakker is vastbesloten. Zijn argument is dat het hek totaal niet lijkt op het Buchenwald hek, maar dan moet hij toch maar eens in de geschiedenisboeken duiken. Hij kan ook de uitvoerder van de opdracht bellen, die heeft zonder omwegen toegegeven dat het hek van Buchenwald model heeft gestaan voor 'zijn' hek.

Wat ook niet onderschat moet worden is dat het motief (prikkeldraad) bij velen beelden aan de oorlogsjaren kan oproepen. Als je nietsvermoedend in een bos loopt en je komt dan een hek tegen dat sprekend op een nazi-kamp-hek lijkt kan ik me voorstellen dat je daarvan schrikt. De heer Bakkers' opa is al lang geleden overleden, maar er zijn nog altijd overlevenden en nabestaanden van de concentratiekampen.

Als een voorwerp aanstootgevend is moet je mogelijke ergernissen vermijden, dat was de heer Bakker aanvankelijk ook van plan maar hij is van gedachten veranderd. Daar waar zijn opa ook niet zo'n moeite had om op de zielen van anderen te trappen door zich te verrijken door met de nazi's zaken te doen lijkt ook zijn kleinzoon Jack Bakker weinig scrupules te hebben.
Om de heer Bakker gelijk de wind uit te zeilen te nemen wil ik hierbij iedere indruk wegnemen alsof ik hem gelijk zou willen schakelen met zijn opa of een andere collaborateur, danwel nazi of neo-nazi.

Wat ik constateer is dat een kleinzoon van een heuler met de Duitsers in 40-45 zegt dat hij niet wist dat zijn opa een NSB-er was die er geen moeite mee had opdrachten te zoeken bij de bezetter en dat hij, de kleinzoon dus, ook niet wist dat het hek ontworpen is met als inspiratie het hek dat rondom kamp Buchenwald stond.
"Hard to believe".

Gemeente schuttert door

Burgemeester en wethouders van Zandvoort maken er een potje van. Zonder zich goed te verdiepen werd een bouwvergunning afgegeven. De burgemeester van de naburige gemeente Haarlem zegt onomwonden dat hij nooit zo'n hek zou toestaan in zijn gemeente.
De heer Bakker lichtte later zijn argumenten en zienswijze toe, de gemeente interpeteerde dat niet juist of, zoals eerder aannemelijk lijkt, nam geen enkele nota van zijn brief waarop de heer Bakker, terecht, verbaasd reageerde. De gemeente schaamde zich welllicht een beetje waarop het alsnog akkoord leek te gaan met de plaatsing van het hek.
De gemeente lijkt geen kant meer op te kunnen om het eigen blazoen schoon te poetsen, het leed lijkt echter al geleden. Zoals de stand van zaken is vrees ik dat het hek er ooit alsnog gaat komen, tenzij er alsnog maatschappelijke onrust over komt. De buren van de heer Jack Bakker stellen alles in het werkt om plaatsing van het hek en de poort te voorkomen.

Naschrift juni 2014

Ik houd het kort, de gemeente Zandvoort is overstag, het hek mag er komen. Een andere constatering, tijdens de oorlog woonden er relatief gezien veel NSB'ers in Zandvoort.
U mag uw eigen conclusies trekken, ik heb dat ook gedaan. Ik werd er stil van.

Naschrift februari 2015

Omdat ik met wat vragen bleef zitten ben ik zelf maar eens naar Bentveld gegaan en heb het hele dorp afgestruind. Praktisch niemand die ik sprak kon of wilde iets zeggen, zelfs de postbode wist niet waar ik het over had, Landgoed Groot Bentveld zei hem al helemaal niets. Wel trof ik een inwoner die er pas twee weken woonde en, net als ik, erg geïnteresseerd was in het hek en de geschiedenis.
Erg veel had ik dus niet aan hem, maar uiteindelijk kwamen er twee dames langs die hun hondjes uitlieten. Zij wisten te vertellen hoe de vork precies in de steel zat.

De heer Bakker van het landgoed wilde twee pilaren aan het begin van de oprijlaan verplaatsen naar achter waar zijn landgoed begon. Maar aan de laan die loopt van de pilaren tot aan het landgoed staan een aantal huizen. De bewoners daarvan voelden niets voor het verplaatsen van de pilaren omdat er een hek aan de pilaren zit dat dicht kan. Verplaatsen zou dus ten koste gaan van de privacy van de bewoners.
In een van de villa's woont een Joods gezin. En hier komen de snode plannen van de heer Bakker om de hoek kijken. Want de gedachte om er een hek te plaatsen dat lijkt op het Buchenwald hek lijkt ingegeven om de Joodse buurtbewoners te schofferen en onder druk te zetten alsnog mee te werken. Want dit hek zou er niet komen als de pilaren naar achter geplaatst mochten worden.

Vooropgesteld, de heer Bakker heb ik niet gesproken, maar twee buurtbewoners gaven deze versie van het complete verhaal. En laten we eerlijk zijn, het zou mij niet verbazen als het zo gegaan is. De heer Bakker kan hard roepen dat hij geen fascist is, als je weet dat je Joodse buren hebt plaats je geen hek dat sprekend lijkt op een hek uit een concentratiekamp.
Dat de familie van de heer Bakker grof geld heeft verdiend aan de Duitsers in de oorlog zegt ook niets over de mentaliteit van de heer Bakker. Maar de heer Bakker weet dondersgoed hoe zijn opa zijn geld verdiende, juist dan is terughoudendheid op zijn plaats.

Ik moest wat moeite doen, maar op aanwijzing van de twee dames vond ik het hek alsnog. De heer Bakker heeft een rij coniferen voor het hek laten staan waardoor hek niet eenvoudig te zien is. Het betreft dus niet het vier meter hoge hek uit de tekeningen, maar wel de prikkeldraad variant.
Het hek heeft geen enkele functie, want de heer Bakker kan hier zijn terrein niet verlaten, hij is de enige die het hek kan zien. Er is sprake van een tweede hek, maar of dat er ooit komt? Ik blijf het in de gaten houden.

November 2016

Van de bewoners aan de Taxuslaan verneem ik dat de kwestie nog altijd niet is opgelost, de heer Bakker wil zijn plannen waarschijnlijk nog doorzetten, hoewel er al twee jaar geen contact is geweest tussen de advocaten van de heer Bakker en die van de bewoners aan de Taxuslaan.

De foto's hieronder zijn van mij van begin februari 2015 en kunnen niet door derden gebruikt worden zonder mijn toestemming.


Er is nog een klein opmerkelijk feit. Op de pilaren staat 'Groot Bendveld'. Het huis op Landgoed Bentveld zou 'Klein Bentveld' heten. Het plaatsje heet Bentveld. De naam Bentveld is dus verkeerd gespeld op de pilaren, daar staan twee D's.
Twee gezinnen hebben hun villa aan de Taxuslaan inmiddels te koop gezet, vraagprijzen rond de 1,5 miljoen Euro.

Op DEZE PAGINA staan een aantal krantenartikelen over de kwestie.

En enkele opmerkelijke verhandelingen door de gemeenteraad LEEST U HIER (dank aan Jerry Kramer.)

De ontwerpers

De ontwerpers van het Buchenwaldhek zijn het kunst en designcollectief Studio Job uit Antwerpen van de Nederlander Job Smeets en de Vlaamse Nynke Tynagel. Hun inspiratie doen zij deels op bij nazi-architect Albert Speer.
Al eerder kwamen zij in opspraak toen een tafelkleed voor een tentoonstelling in het Groninger Museum werd geweigerd. Het doek toonde afbeeldingen van prikkeldraad, wachttorens en doodskoppen, als verwijzing naar het concentratiekamp Auschwitz. De heer Bakker liet zich ontvallen dat hij zeer bekend is met het werk van Studio Job.

Job Smeets deed in 2011, daags na de uitzendingen in De Wereld Draait Door de zaak aldus af:
Het was de keuze van de DWDD om deze twee werken zo te isoleren om daarmee een bepaalde sfeer te creëren. Daarom waren Nynke en ik niet bereid om voor de ogen van miljoenen toeschouwers en tussen een stemmig publiek, een extreem gevoelig onderwerp als de holocaust te bespreken.
Het is nooit onze opzet geweest om mensen te kwetsen. Wij hopen dan ook dat eventuele overlevenden van de holocaust de werken in het juiste licht zien.

Hardop vraag ik mij af wat de heer Bakker bezielde om juist deze studio de opdracht te geven voor het ontwerpen van een hek en hoe het in vredesnaam mogelijk is dat Job na de deceptie rondom het tafelkleed het nodig vond wederom inspiratie op te doen in een voormalig concentratiekamp. De repliek van Job:
Wij zochten naar het 'perfecte' ikoon om de gestelde opdracht zo duidelijk mogelijk te duiden zonder de beladenheid die het thema met zich meebrengt te verhullen. Je ontkomt dan niet aan de hekwerken en afrasteringen die rondom kampen en gevangenissen wereldwijd geplaatst zijn.
Studio Job gaat in eerste instantie niet over het oplossen van problemen of om het mooier maken van de omgeving. Wij registreren, interpreteren en verbeelden.