De Dokwerker

Bart de Kok

Wat gebeurde er met Bart de Kok? Niemand die het weet. Op zich is dit ook niet zo interessant, de man was fout in de oorlog en is daarvoor bestraft, daar eindigt in feite het verhaal mee zoals ik dat wil optekenen. Ik ben er geen voorstander van nazi's tot in de eeuwigheid te vervolgen voor hun wandaden. Helaas is het wel zo dat de strafmaat vaak ongelijk was. De een kwam weg met ergere wandaden als waarvoor een ander levenslang kreeg.

Terug naar Nijmegenaar Lambertus Jasper de Kok die op 6 september 1896 werd geboren, zijn roepnaam was Bart, hij overleed in 1972. En dan houdt het persoonlijke verhaal rond deze fotograaf gelijk al op. Ik kwam op zijn naam via een boekje uit 1987 dat heet 'die untergetauchte Kamera Amsterdam 1940 - 1945' dat werd samengesteld door de Duitsers Dirk Nishen en Diethart Kerbs.
Het juweeltje bevat foto's van Charles Breijer, Ad Windig en Cas Oorthuys.

De Ondergedoken Camera

Fotografie was in 40-45 aan strenge eisen gebonden, je kon niet zomaar even om je heen klikken in Amsterdam. De Ondergedoken Camera was een verzetsgroep die heimelijk probeerde tóch wat vast te leggen van het dagelijkse leven in een bezette stad. De betrokken fotograven werkten anoniem, vaak wisten ze niet eens wie er allemaal nog meer in de groep zat.
Hun camera's zaten in (fiets-) tassen, kinderwagens en onder hun jas. Zo werden er niet alleen foto's gemaakt van de lijken op het Weteringplantsoen, maar ook van Amsterdammers die op straat stonden en voorbijgangers smeekten om eten of geld. Hartverscheurend zijn de foto's van magere kinderen en de stoffelijke overschotten van mensen die tijdens de hongerwinter (link) op straat waren gestorven. De door Charles Breijer gemaakte foto van de Nieuwmarkt met prikkeldraad eromheen zullen velen wel kennen, alleen Joden kregen hier toegang tot de markt van de Duitsers.

Nieuwe foto's opgedoken in 2010

Tijdens de verbouwing van een woning in Amsterdam-Zuid in 2010 werden er rond de 250 foto's gevonden, ondermeer van anti-Joodse relletjes op het Thorbeckeplein en bij de synagoges rond het Waterlooplein in 1941. In 1942 moesten juweliers hun voorraden laten registreren, de Duitsers fouilleerden daarop tientallen Joodse handelaren die net de Diamantbeurs verlieten.
De foto's werden in het huis verstopt door collaborateur Joseph van Poppel, V-Mann en verrader van onder anderen medewerkers van verzetskrant Het Parool.

Bart de Kok was vlak voor de oorlog betrokken bij de burgerwacht die onder andere te taak hadden om NSB'ers te bewaken die waren opgepakt. Maar direct na het begin van de oorlog wisselde hij van standpunt en werd zelf lid van de NSB.
Hij infiltreerde in een verzetsgroep en verraadde twintig man aan de SD. Later trad hij toe tot de Landwacht, een soort van vrijwillige politie, als NSB'er kon hij dat niet weigeren, zijn standplaats werd Zutphen. Na de oorlog hield hij zich op de vlakte, Amsterdam meed hij, dondersgoed wist De Kok dat hij daar zijn gezicht niet meer kon laten zien.
Hij zwierf rond in onder andere Utrecht, Hilversum en Den Haag waar hij in juli 1945 werd opgemerkt, opgepakt en berecht. In december van dat jaar werd hij overgebracht naar Amsterdam. Zijn 'fout zijn' werd bestraft met slechts enkele maanden detentie.

De woning van Van Poppel in Amsterdam-Zuid, waar de foto's werden gevonden, werd na de oorlog ook tweemaal doorzocht, maar toen werden de foto's niet aangetroffen. Van Poppel ontliep een straf omdat hij geestelijk niet fit genoeg werd bevonden om te worden berecht.

Willem Klarenbeek

Veel werk kreeg Bart via een rechercheur bij de Amsterdamse politie die nogal trots op zichzelf was, Willem Klarenbeek liet zich dan ook graag door De Kok op de gevoelige plaat vastleggen.
Die foto's zijn vernietigd, want uit de archieven van de politie kwamen ze niet tevoorschijn, De Kok maakte echter een tweede afdruk en bewaarde die.

UPDATE 2025

Altijd ben ik verheugd als ik post ontvang naar aanleiding van een artikel op mijn website 'De Dokwerker'. Begin 2025 berichtte Peter mij dat hij ene Bart de Kok, een grijze man met baard, tevens fotograaf, had gekend. Die woonde na de oorlog in Leiden in een woonboot op het Galgewater. De Kok reed in een Ford Taunus uit 1949 en was bevriend met de chef van Peter in een garage die de auto van De Kok in onderhoud had.
Volgens Peter, die uiteraard zelf nu dus op leeftijd is (79), was Bart een aardige kerel die zich uitgaf als kunstenaar.

Bart de Kok is volgens Peter in de maand november in 1972 te Leiden gestorven, hij staat onder zijn naam Lambertus Jasper de Kok in de Leidse burgelijke stand beschreven. Uiteraard was Peter onwetend over de geschiedenis van De Kok met wie Peter van 1963 tot 1970 contact had.
Peter schreef mij: "Alhoewel hij veroordeeld en bestraft was, blijft het voor mij achteraf gezien toch verschrikkelijk in deze man een oprechte Nederlander te hebben gezien. Ik ben zelf in 1945 geboren en heb mijn familie via verhalen en documenten onderzocht."

Peter had er moeite mee iemand te hebben gekend waarbij hij geen enkel moment gedacht heeft dat het hier om een verrader ging. De vader (en diens broer) van Peter waren tijdens de oorlog door de Duitsers opgepakt en werden tot dwangarbeid verplicht.
Wat je niet weet kun je jezelf niet verwijten, zeker niet als de betrokkene, in dit geval fotograaf Bart de Kok, reeds lang is overleden.

Via Het Stadsarchief van Amsterdam kun je de teruggevonden foto's van De Kok op aanvraag bekijken, ook het werk van Van Poppel zit erbij.
Collectie Bart de Kok en Jozef van Poppel